Këto ditë në Nju Jork, shtëpia botuese “Adriatic Press” ka botuar librin me kumtesa dhe studime letrare “Esencat e mendimit letrar” të anëtarit të Shoqatës së Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë dhe profesorit të Universitetit të Gjakovës “F. Agani”, Prof.asoc.dr. Besim Muhadri. Libri i autorit në fjalë, i cili tash e 13 vjet zhvillon jetën në mes Shteteve të Bashkuara të Amerikës dhe Kosovës, është i shtati me radhë në fushën e studimit letrar dhe i 22-ti në tërë opusin e tij krijues.
Siç e tregon edhe vet autori që në titull, libri “Esencat e mendimit letrar” është një libër me kumtesa dhe studime, shumica të lexuara nëpër konferenca dhe seminare ndërkombëtare, në Kosovë, Shqipëri, Maqedoninë e Veriut, Mal të Zi, Belgjikë, dhe në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, por disa të botuara edhe nëpër revista shkencore ndërkombëtare.
Librit i paraprin studimi “Pal Hasi dhe Andrea Bogdani autorë të cituar të një letërsie dhe trashëgimie të tretur”, për të vazhduar me studimet “Komisia Letrare e Shkodrës, reflektimi dhe vlerësimi i saj në Kosovë”, “Proza e Ernest Koliqit në kontekstin e letërsisë shqipe të shekullit XX”, “Rexhep Qosja dhe rikthimi i Gjergj Fishtës dhe i Faik Konicës në letërsinë shqipe”, “Kosova në veprën letrare dhe publicistike të Ismail Kadaresë’, ”Tipologjia e veprës “Njerëzit” i Hivzi Sulejmanit dhe rëndësia historike – letrare e saj”, “Aspekte tematike në poezinë dhe prozën e Murat Isakut”, “Anton Pashku dhe simbolika e prozës të tij”, “Poezia e Din Mehmetit dhe kritika letrare”, “Vrasja e poetëve nga regjimi komunist dhe (mos)reagimi i shtresave intelektuale të kohës”, “Pasqyrimi i figurës së Skënderbeut në veprën letrare të Bilal Xhaferit e të Fatos Arapit”, “Kultivimi dhe zhvillimi i letërsisë shqiptare në Shtetet e Bashkuara të Amerikës”, “Gjekë Marinaj – poet i shquar i diasporës shqiptare në Amerikë”, “Ramiz Gjini, tregimtar e romansier”, “Studimi i veprës së Lasgush Poradecit në Kosovë”, “Interneti dhe deformimet gjuhësore dhe konceptuale të artit të mirëfilltë letrar”, “Kontributi i studiuesit japonez Kazuhiko Yamamoto në studimin e strukturës etike të Kanunit shqiptar” dhe përmbyllet me vështrimin “Përmendore letrare për poetin e harruar”.
Te “Pal Hasi dhe Andrea Bogdani” autorë të cituar të një letërsie dhe trashëgimie të tretur”, studiuesi merret me fatin e shkrimtarit dhe veprës së humbur, që ne letërsinë tonë nuk janë raste të rralla. Prandaj, këtë fat kishin edhe “Pal Hasi dhe Andrea Bogdani”, të dy priftërinjtë të spikatur por edhe autorë të rëndësishëm të kulturës sonë. Njëri poet, të cilin e përmend Pjetër Budi, ndërsa tjetri gjuhëtar, të cilin e përmend Pjetër Bogdani për gramatikën e gjuhës shqipe, e cila, siç thotë P. Bogdani, u tret si kripa në ujë, pasiqë ajo i kishte humbur gjatë kohës kur ai po fshihej për t’i shpëtuar ekzekutimit të Perandorisë Otomane. “Megjithatë, veprat e Pal Hasit dhe të Andrea Bogdanit, qoftë edhe në këtë formë, arrijnë të komunikojnë në formën dhe mënyrën e tyre, duke përçuar tërë kompleksitetin e veçantisë dhe të rëndësisë së tyre kulturore letrare, gjuhësore të një kohe të caktuar, gjithsesi të rëndësishme, në shkallë kombëtare. Ata, padyshim, janë dhe do të mbeten emra që nderojnë kulturën tonë të lashtë dhe dëshmojnë për një traditë tonën letrare dhe shkencore shumë më të hershme se sa ajo që na vijnë dëshmitë”, thotë në mes tjerash Muhadri në studimin e tij.
Ndërkaq, në studimin “Komisia Letrare e Shkodrës, reflektimi dhe vlerësimi i saj në Kosovë”, autori merret me trajtimin e rolit të kësaj Komisie, të themeluar nga austro-hungarezët në dhjetëvjetëshin e dytë të shekullit XX, ndërkaq, në këtë studim Muhadri përqëndrohet në rolin e saj në fushën e gjuhës e të lëtërsisë shqipe, por edhe për jehonën e saj edhe në Kosovë. Më konkretisht ai merret me rolin e saj në fushën e arsimit, kurse në fokus të punimit të tij ka vënë veprat e Fadil Rakës dhe të Sheremet Krasniqit në lidhje me Komisinë Letrare të Shkodrës.
Në studimin “Proza e Ernest Koliqit në kontekstin e letërsisë shqipe të shekullit XX”, Muhadri flet për zhvillimin e prozës shqipe në vitet tridhjetë të shekullit të kaluar, duke vënë në fokus të saj prozën e Koliqit, përkatësisht shqyrtimin e disa aspekteve të tregimit të shkurtër në letërsinë tonë në përgjithësi, dhe të atij të Koliqit si themelues i kësaj lloj proze, në veçanti. Ai ka marrë në shqyrtim librin “Hija e maleve”, por edhe në libra të tjerë të këtij shkrimtari të rëndësishëm të letësrisë sonë. “Proza tregimtare e Koliqit mban vulën e një kohe që paralajmëronte se në prozën dhe në letërsinë tonë, në tërësi, po shfaqej një brez, i cili, për shumëçka, do të ishte i rëndësishëm dhe do të tejkalonte brezat e tjerë. Ajo paraqet një aspekt të veçantë, jo vetëm për stadin e zhvillimit të letërsisë sonë në një kohë dhe periudhë të caktuar të historisë së letërsisë sonë”, thotë studiuesi Muhadri.
Te studimi “Rexhep Qosja dhe rikthimi i Gjergj Fishtës dhe i Faik Konicës në letërsinë shqipe”, Muhadri ka vënë në spikamë pikëpamjet e akademik Qosjes në lidhje me dy kolosët e letërsisë sonë, Gjergj Fishta e Faik Konica, me rastin e rikthimit të tyre në letërsinë shqipe, pas një ekzili të padrejtë gjysmëshekullor, të dhënë nga regjimi komunist, që rezultoi me një ekskomunikim të veprës së tyre me lexuesit në atdhe. Sipas Muhadrit “Shkaqet e qëndrimeve të politikës zyrtare të kohës që çoi në eleminimin apo përjashtimin e shkrimtarëve të mëdhenj, Qosja i klasifikon jo vetëm politike dhe jo vetëm ideologjike, por edhe kundërkulturore, të rrezikshme për artin, shkencën, kulturën dhe për lirinë e njeriut dhe të popullit, ndërkaq, rikthimin e tyre, përkatësisht të veprës së tyre pas 45 vitesh të përjashtimit, e cilëson si një rikthim të një thesari tejet të rëndësishëm artistik, shpirtëror dhe moral”.
Në “Kosova në veprën letrare dhe publicistike të Ismail Kadaresë”, autori spikat kontributin e Ismail Kadaresë në trajtimin e temës së Kosovës, si në poezi, ashtu edhe në roman dhe publicistië. Muhadri thotë se “te Kadareja, trajtimi i temës së Kosovës kap një periudhë të gjatë kohore të shtrirjes si problem”, ndërsa kontributin e Kadaresë në trajtimin e temës së Kosovës e cilëson si të patjetërsueshëm që, “jo rrallëherë atij i ka shkaktuar telashe të llojit të vet”. Megjithatë, siç thotë Muhadri “karshi kësaj çështje, Kadare e ka kryer dhe vazhdon ta kryejë detyrën e vet si intelektual dhe shkrimtar i shquar i letërsisë së kombit të tij”.
Te “Tipologjia e veprës “Njerëzit” të Hivzi Sulejmanit dhe rëndësia historike – letrare e saj”, ka trajtuar aspektin tipologjik të veprës “Njerëzit” të Hivzi Sulejmanit, një vepër e cila qëndron në mes romanit dhe të prozës dokumentare. Autori veprën në fjalë e cilëson edhe si një kronikë e një revolucioni dhe një dëshmi relevante e një jete dhe e një shoqërie, e cila trajton dramën e njeriut tonë në përpjekje të vazhdueshme për t’i ruajtur e mbrojtur virtytet, qenien e botës së vet, përpjekjen e njeriut për të mbetur njeri, për ta ndryshuar vetveten dhe realitetin e kohës”.
Në “Aspekte tematike në poezinë dhe prozën e Murat Isakut”, Muhadri në laboratorin e analizës së tij ka vënë veprën letrare të Murat Isakut, duke e cilësuar Isakun si një shkrimtar erudit dhe kreativ, por edhë një zë tepër origjinal dhe interesant, duke kërkuar që veprës së tij t’i kushtohet vëmendje e veçantë studimi dhe vlerësimi, në mënyrë që asaj dhe autorit t’i jepet vendi i merituar në historinë e letërsisë së gjithëmbarshme kombëtare”.
Studime mjaft të rëndësishme në librin “Esencat e mendimit letrar” janë edhe “Anton Pashku dhe simbolika e prozës të tij” dhe “Poezia e Din Mehmetit dhe kritika letrare”, ku studiuesi merret me prozën e Pashkut në përgjithësi dhe me atë të romanit “Oh”, në veçanti si dhe me relevancat e studimit të poezisë së Din Mehmetit dhe të vlerësimeve të kritkës letrare për këtë poet të shquar në letërisë sonë.
“Vrasja e poetëve nga regjimi komunist dhe (mos)reagimi i shtresave intelektuale të kohës”, është një trajtesë interesante, ku Muhadri i bën temës së tragjikës së vrasjes së poetëve gjatë regjimit komunist në Shqipëri, si dhe të reagimit apo të mosreagimit të intelektualëve shqiptarë të kohës në lidhje me këto përmasa tragjike të ekzekutimit të krijuesve letrarë. Ai me këtë rast në shqyrtim të punimit të tij ka poetët e vrarë e të varur në litar, Vilson Blloshmi, Genc Leka dhe Havzi Nela.
“Ajo që është më e dhimbshme dhe më trishtuese në këtë katrahurë vrasjesh poetësh, thotë autori, është skenari i likuidimit të tyre, që sipas studiuesit i ngjan një tragjedie në tri akte, para së cilës nuk vjen në pyetje indiferenca e lexuesit, i cili gjatë zhvillimit të akteve të saj do të ndiejë tërë peshën e bagazhit të një sistemi kriminal dhe tërë peshën e injorancës, fodullëkut dhe serviletit të “njeriut” të shndërruar në hiqnjeri, në sadist, i cili kënaqej me të keqen e tjetrit, të cilën ia përgatiste vetë”.
Te studimi “Pasqyrimi i figurës së Skënderbeut në veprën letrare të Bilal Xhaferrit e të Fatos Arapit”, autori ka marrë në shqyrtim pjesën e veprës së e dy shkrimtarëve tanë që ndërlidhet me trajtimin e figurës dhe epokës së Skendërbeut, ndërkaq, te studimi “Kultivimi dhe zhvillimi i letërsisë shqiptare në Shtetet e Bashkuara të Amerikës”, Muhadri jep kontributin e tij në pasqyrimin e aktivitetit të mërgatës shqiptare në SHBA në fushën e letërsisë, si në gjininë e poezisë, ashtu edhe të prozës dhe të publicistikës, që i bëhen krijimtarisë letrare të mërgatës shqiptare në SHBA.
Te studimet “Gjekë Marinaj – poet i shquar i diasporës shqiptare në Amerikë”, “Ramiz Gini, tregimtar e romansier”, Dr. Besim Muhadri ka analizuar veprat e dy shkrimtarëve shqiptaro-emerikanë, Gjekë Marinaj si poet dhe Ramiz Gjini si prozator, duke vënë në spikamë disa nga vlerat ideo-estetike dhe tematike e zhanrore të këtyre dy shkrimtarëve të diasporës sonë në Amerikë.
Të një rëndësie të veçantë janë dhe kumtesat “Studimi i veprës së Lasgush Poradecit në Kosovë”, “Interneti dhe deformimet gjuhësore dhe konceptuale të artit të mirëfilltë letrar”, “Kontributi i studiuesit japonez Kazuhiko Yamamoto në studimin e strukturës etike të Kanunit shqiptar” dhe përmbyllet me vështrimin “Përmendore letrare për poetin e harruar”.
Te punimi për studimin e veprës së Lasgush Poradacit, është fokosuar te leximi dhe studimi i poezisë së Lasgushit në Kosovë, por edhe te vlerësimet që studiues nga Kosova i japin veprës së poetit tonë të shquar. Në këtë rast ai ka veçuar mendimet e Rexhep Qosjes, Sabri Hamitit, Emin Kabashit, Mensur Raifit, Kujtim Shalës e të ndonjë studiuesi tjetër. Ndërkaq te “Kontributi i studiuesit japonez Kazuhiko Yamamoto në studimin e strukturës etike të Kanunit shqiptar”, shohim kontributin e profesorit Japonez në lidhje me pasqyrimin e vlerave dhe të strukturës etike të Kanunit, në krahasimin me konceptet etike të veprave homerike por edhe me ata të kulturës dhe traditës së japonezëve antikë.
Te “Interneti dhe deformimet gjuhësore dhe konceptuale të artit të mirëfilltë letrar” autori shpërfaq shqetësimet e tij në lidhje pasojat e deformimeve letrare e gjuhësore në kontekstin e zhvillimeve të reja teknologjike. Ndërkaq libri përmbyllet me vështrimin “Përmendore letrare për poetin e harruar”, që është një analizë interesante e librit “Rreshpja që nuk e kuptuam kurrë” të Petrit Palushit. Në këtë analizë të Muhadrit, shohim portretin fizik dhe krijues të një poeti interesant dhe tragjik, siç ishte Frederik Rreshpja. Po aty shohim edhe pikëpamjet e Rreshpjes në lidhje me poezinë, jo vetëm të tij, por edhe atë shqipe dhe botërore në përgjithësi.
Prandaj, duke parë gjithë këtë material studimor të Dr. Besim Muhadrit të ofruar në librin e tij “Esencat e mendimit letrar”, duhet të themi se libri në fjalë është një libër i strukturuar, me një thellësi analitike dhe shkencore, që shoqërohet edhe nga citate dhe referenca të shumta, të cilat librit i japin edhe karakterin e mirëfilltë shkencor. Libri i Dr. Besim Muhadri është rezultat i një pune disavjeçare të tij në fushën e studimit dhe trajtimit te temave të rëndësishme letrare, por edhe të veprave të autorëve të shquar të periudhave të ndryshme të letërsisë sonë. Prandaj, si i tillë, me plot të drejtë thotë edhe autori në parathënien e tij, se ai mund t’u hyjë në punë jo vetëm lexuesve, por edhe studiuesve dhe studentëve të letërsisë.
Prandaj, më duhet të them për fund se “Esencat e mendimit letrar”, i botuar këtu në Nju Jork, paraqet një ngjarje të rëndësishme për komunitetin letrar, veçanërisht të fushës së studimit, jo vetëm këtu në Nju Jork, pjesë e të cilit tash e sa vite është autori, por edhe në Kosovë, Shqipëri dhe kudo ku janë shqiptarët.
