Arbëreshët e Zarës (Arbëneshë në dialektin e tyre, arbanas njihen në Kroaci) janë një komunitet i vogël por me ndikim shqiptar në kroaci që erdhi nga rajonet përreth liqenit të Shkodrës, i cili u zhvendos në Zarë në vitet 1700. Sot komuniteti është i përhapur në të gjithë Kroacinë.

Arbëreshët vijnë nga një popullsi shqiptare me fe katolike në rajonin e Liqenit të Shkodrës, sot në Mal të Zi, në kohën e sunduar nga Perandoria Osmane, i cili lëvizi në veri midis shekujve XVII dhe XVIII. Një valë e parë migratore, në 1655, shkoi në Pula dhe Istria. Një valë e dytë, në 1726-27 dhe 1733, u mbështet dhe u hartua nga kryepeshkopi i Zarës Vicko Zmajević dhe Republikës së Venecias për të ripopulluar fshatin dhe zonën e prapme të Zarës.

Këto grupe u integruan në sferën sociale dhe ekonomike të Dalmacisë Veneciane. Dhe nëse ata u asimiluan në qytete të tjera bregdetare, në Zarë ishin në gjendje të ruajnë gjuhën dhe zakonet e tyre, gjithashtu në sajë të një zgjidhjeje të veçantë. Në fakt, arbëreshët u vendosën në periferi të Zarës në një tokë kënetore të furnizuar nga pronari venecian Erizzo, një lokalitet i njohur më vonë si Borgo Erizzo / Varoš Eričina ose Arbënesh / Arbanasi. Arbanasi do të bëhej aktori kryesor ekonomik në sektorin ushqimor në Zarë për dy shekujt e gjysmë të ardhshëm.

ÇËSHTJET KOMBËTARE GJATË KOHËS HABSBURGE

“Çështja kombëtare” që tronditi Dalmacinë në fund të shekullit XIX, nën sundimin e Habsburgëve, përfshiu gjithashtu komunitetin shqiptar. Në 1896 u hap një shkollë fillore në italisht në Arbanasi, dhe në 1901 një shkollë e dytë në kroatisht dhe shqip.

Në 1873 Partia Kroate e të Drejtave organizoi një ngjarje të parë publike në Arbanasi, në të cilën Ante Starčević, babai themelues i nacionalizmit Kroat, u emërua udhëheqës. Por në komunitetin shqiptar kishte edhe pro-italianë. Një figurë kryesore italo-arbëreshe ishte Giacomo Vuxani (Vukich) i cili promovoi dhe organizoi Shoqatën Italo-Shqiptare në Zarë në 1910, në një kohë kur marrëdhëniet Italo-Shqiptare po përmirësoheshin në të gjithë rajonin. Shumë shqiptarë të lidhur me Rilindjen Kombëtare dhe zhvillimin e letërsisë shqipe pas pavarësisë shqiptare të vitit 1912 gjithashtu bënë kontakte dhe vizituan arbëreshët në Zarë, si Faik Konica, Shtjefën Gjeçovi dhe Fan Noli. Vetë arbëreshët i dhanë mbështetjen e tyre pavarësisë së Shqipërisë me një dokument në gjuhët arbëreshe, Italisht dhe Kroate, duke pohuar identitetet e tyre të shumëfishta.

SHEKULLI XX

Me administratën italiane të Zarës në periudhën e mesluftës, gjuha shqipe fillimisht u tolerua dhe më pas u ndalua nga mësimdhënia dhe përdorimi publik. Pas Luftës së Dytë Botërore, shumë Italo-arbëresh u larguan nga Dalmacia ose u detyruan të internohen nga autoritetet e reja komuniste. Vetë Vuxani, tashmë një vullnetar në ndërmarrjen Rijeka, ishte autoriteti i fundit italian në Zarë në kohën e hyrjes së partizanëve jugosllavë. I arrestuar dhe i dënuar me vdekje, ai më vonë u la i lirë dhe organizoi riatdhesimin e 950 italianëve nga Zara deri në qershor 1947. Arbëreshët e tjerë qëndruan: midis tyre Krsto Tomas (1908-1988) i cili ishte përgjegjës për restaurimin e monumenteve në Zarë të dëmtuara nga bombardimet e aleatëve. Por personaliteti më i famshëm arbëresh i pasluftës ishte historiani dhe arkeologu Aleksandar Stipčević (1930-2015) familja e të cilit kishte mbërritur 300 vjet më parë nga rajoni i Shkodrës dhe i cili u bë anëtar i Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Kosovës. Kryevepra e tij ishte libri i vitit 1974 “Gli Illyri”, i përkthyer në anglisht, italisht dhe shqip. Në çdo rast, shqipja nuk ishte më gjuhë mësimore; megjithatë, komuniteti arbëresh u rrit me ardhjen e shqiptarëve nga pjesë të tjera të Federatës Jugosllave.

KOMUNITETI ARBËRESH SOT NË KROACI

Sot komuniteti arbëresh është i përhapur në të gjithë Kroacinë dhe konsiderohet i ndryshëm nga pakica më e madhe shqiptare në Kroaci. Komuniteti arbëresh i Zarës mbetet i ndarë në mësimin e gjuhës moderne shqipe. Në vitin 2016, Shqipja Moderne u prezantua si një klasë e gjuhës fakultative në një shkollë të mesme të Zarës në rrethin arbëresh me ndihmën e autoriteteve shqiptare, kosovare dhe kroate. Gjuha arbëreshe, e prejardhjes Ghego, dikur treguesi kryesor kulturor, është zhdukur pothuajse për shkak të stigmatizimit dhe asimilimit kulturor të folësve të saj gjatë shekullit të 20-të. Sot kanë mbetur vetëm rreth 500 njerëz që mund ta kuptojnë atë, dhe më pak se 200 që mund ta flasin atë. Burimet e shkruara janë të kufizuara në botime të tilla si revista Feja dhe koleksionet e traditave arbëreshe. Midis përpjekjeve për të ringjallur gjuhën dhe kulturën arbëreshe ekziston mbledhja dhe adaptimi i këngëve të vjetra arbëreshe nga Dina Bušić dhe Melita Ivković (Dina dhe Mel), me projektin etnomuzikologjik Bërbili (Nightingale) – Kënga e harruar e arbëreshëve të Zarës.

Artikull i botuar në gazetën italiane eastjournal.net

Përshatur në shqip nga “Diaspora Shqiptare”

Për t’u bërë pjesë e grupit të “Gazeta Diaspora Shqiptare” mjafton të klikoni: Join Group dhe kërkesa do t’ju aprovohet menjëherë.