Shkrimtarit shqiptar Pajtim Statovci në një intervistë për Corriere.it ka folur për jetën, emigrimin dhe krijimtarinë e tij. Pajtim Statovci lindi në Kosovë në vitin 1990. Në moshën dy vjeçare emigroi me familjen e tij në Finlandë për t’i shpëtuar luftës. Kështu ai mësoi të jetojë në ekuilibër midis kombësive, gjuhëve, kulturave dhe gjinive të ndryshme. Në vitin 2017 ka përfunduar Masterin e Arteve në Universitetin e Helsinkit për Letërsi të Krahasuar dhe vijoi më tej studimet në Universitetin Aalto për Skenografi.
Krijimtaria e tij nisi në 2014 me romanin “L’ultimo parallelo dell’anima”. Për romanin e dytë “Le transizioni” ka marrë në vitin 2018 çmimin “Shkrimtari i Vitit” në Helsinki dhe ka tërhequr vëmendjen e mjaft lexuesve mbi të gjitha prej protagonistit të tij, Bujarit, i cili luhatet mes dy gjinive dhe identiteteve kombëtare e gjuhësore. Në vitin 2019 doli “Bolla”, i cili nuk është publikuar akoma në Itali, fitues i çmimit “Finland Prize”.
Pajtim një herë keni thënë se kur ishe i vogël e ruaje gjuhën mëmë ‘si një sekret ushtarak’. Sa ju ka ndimuar si shkrimtar origjina juaj?
Në mënyrë të jashtëzakonshme. Sfondi im emigrant është i lidhur ngushtë me shkrimet e mia. Nuk mendoj se do të isha shkrimtar nëse nuk do të kaloja nëpër ato që kalova. Unë gjithmonë jam ndjerë si një i huaj këtu në Finlandë: si një shqiptar i Kosovës dhe si një refugjat lufte, duke u rritur unë duhej të përballesha me shumë paragjykime dhe diskriminim. Kam vuajtur nga racizmi i brendshëm.
Ju mundonte vështrimi i të tjerëve?
Unë u pashë si një individ i thyer, i kompromentuar: njerëzit menduan se unë isha shënuar nga e kaluara e familjes sime, nga të gjitha gjuhët, fetë dhe kulturat nëpër të cilat kalova. Dhe fillova ta besoj. Fillova të besoj në perceptimet e të tjerëve. Për ta unë isha një fëmijë i traumatizuar që vinte nga një vend i dhunshëm, ata nuk prisnin asgjë tjetër. Pritshmëritë e ulëta të të tjerëve më bënë të mendoj se nuk do të kisha bërë shumë në jetë.
Atëherë, çfarë ndryshoi?
E kuptova që bota ime nuk është prishur kurrë nga e kaluara ime. Ishte prishur sepse ata që ishin përreth meje më thoshin vazhdimisht se ishte. Dhe është për të ardhur keq që kam besuar në të: të jetosh brenda shumë gjërave të ndryshme e ka bërë botën time të plotë, të bukur.
Një kujtim, një imazh i Kosovës?
Shtëpia e gjyshërve të mi gati u dogj deri në tokë gjatë luftës. Ajo që dikur strehonte një familje me mbi dhjetë persona, tani u shndërrua në një dhomë të vetme. Në verë u mblodhëm atje dhe fjetëm në dyshemenë e mbuluar me dyshek. Mbaj mend që u zgjova një natë nga tingujt e njërës prej tezeve të mia duke ndezur një cigare në errësirë me një çakmak të vjetër, të ndryshkur metalik. Fillova të qaj, duke i zgjuar të gjithë. Thjesht duke menduar për këtë, edhe sot dridhem.
Kujtimi i parë i Finlandës?
Kur mbërritëm në Finlandë qëndruam për një kohë mjaft të gjatë në një qendër emigrimi. Ne, një familje prej gjashtë personash, jetonim në një studio me shtretër të vjetër dhe një kuzhinë të vogël të ndarë me familjet e tjera. Afër ndërtesës ishte një pyll dhe dy vëllezërit e mi më të mëdhenj më thanë se pyjet në Finlandë janë të pafundme, plot me vende ku asnjë qenie njerëzore nuk ka shkelur kurrë.
Dhe?
Unë isha një fëmijë me ndikim: fillova të imagjinoj se pylli ishte plot me kafshë të frikshme, dragonj dhe fantazma. Nuk doja të dilja më nga shtëpia. Nëna ime kur e mori vesh, më kapi për dore dhe më çoi për një shëtitje në pyll. Ne vazhduam të ecnim për një kohë të gjatë, derisa arritëm në një breg, mendoj se ishte një liqen i madh, ku ajo më tha: “Shih, këtu përfundon pylli. Nuk ka asgjë për t’u frikësuar.
E kujton nëna juaj këtë?
Absolutisht jo. Por kjo është ajo që ndodh me kujtesën: pas një kohe ajo që ndodhi në të vërtetë bëhet ajo që keni imagjinuar, ajo që keni dashur të ndodhë, ose ajo që ndoshta ka ndodhur pjesërisht dhe pjesërisht e keni përfunduar për të qenë në gjendje të transformoni kujtesë në histori.
Librat tuaj shpesh kanë referenca autobiografike…
Vendosa shumë veten time në romanet e mia dhe ka shumë korrelacione midis personazheve të mi dhe vetes time. Por edhe me njerëzit përreth meje. Unë gjithashtu shkruaj tekste autobiografike, por i mbaj për vete.
Nuk jeni i interesuar për botimin e tyre?
Nëse do të shkruaj një histori për jetën time, nuk do të flas vetëm unë. Unë jam pjesë e një familje, unë jam një djalë, vëlla, mik, i besuar. Dhe njerëzit që janë pjesë e jetës sime, të cilët i dua dhe i respektoj, nuk do të ndiheshin domosdoshmërisht të qetë me idenë që të përfundonin në librat e mi.
Do të thotë që hiqni dorë nga një autobiografi?
Nuk mendoj se trillimet autobiografike do të më sillnin diçka më shumë. Librat e mi, megjithëse nuk janë autobiografikë, janë shumë personalë dhe, kur flas për to në publik, unë jam shumë i hapur për traumat e mia. Ajo që shkruaj është një zgjatim i autobiografisë time.
Ne jetojmë në një epokë të plotë me qarqe të shkurtra: ata që kujdesen për migrantët akuzohen se “bëjnë mirë” dhe mbështetja aktive e pakicave është quajtur “një regjim politik i saktë”.
Është shumë e trishtuar. E djathta ekstreme ushqehet me dështimet e së majtës dhe e majta ka huazuar ngacmimin tipik të së djathtës ekstreme. Diskutimi nuk është as civil dhe as konstruktiv, por shumë figura publike duket se nuk kujdesen aspak. Në të vërtetë, janë ata që ushqejnë gjuhën fyese dhe të dhembshur që të gjithë tani përdorin.
Letra e dërguar nga 153 intelektualë në Harper’s Magazine kundër kulturës së anulimit: a mendoni se ekziston një “censurë progresive”?
“Sigurisht që disa gjëra kanë ndryshuar. Unë njoh shkrimtarë që kanë braktisur dorëshkrime të tëra, për të cilat mund të kenë punuar me vite, nga frika se libri i tyre nuk është mjaft i ndjeshëm ose i respektueshëm. Kjo më bën të mendoj për marrëdhëniet që artistët kanë me subjektet e tyre: a është e nevojshme të kesh një përvojë të drejtpërdrejtë të asaj që përfaqëson? Dhe, në çdo rast, një vepër letrare mund të jetë plotësisht autentike, apo jo?
Si i menaxhoni?
“Kur shkruaj një histori, e di që do të jetë një histori. Kur krijoj një karakter të trilluar, ai do të jetë një karakter i trilluar. Asgjë më shumë, asgjë më pak. Por e kuptoj që jo të gjithë mendojnë ashtu dhe si shkrimtar duhet ta pranosh. Gjithkush ka të drejtë të lexojë tekstet ashtu siç dëshiron.
Pra, a janë të ndara arti dhe ligjërimi publik?
Fiksi është një formë e ngadaltë arti, duhen vite për të shkruar një roman, ndërsa ligjërimi publik është jashtëzakonisht i shpejtë, tonet ndryshojnë shpejt. Ajo që konsiderohet e përshtatshme sot nuk do të jetë domosdoshmërisht e përshtatshme nesër. Me romanet atëherë nuk ka mundësi të kthehemi pas në kohë, duke korrigjuar atë që është bërë problematike sot.
A mendoni se përfaqësoni diçka ose dikë?
“Çështja e autenticitetit është ngritur që kur fillova të shkruaj, por gjithmonë them se shpresoj që askush të mos e lexojë punën time si përfaqësues i një identiteti, i një grupi. Nuk është ajo që dua. Nuk është e mundur të formulohen hipoteza për një grup të tërë, një vend ose një histori, mbi bazën e një historie të trilluar. Dhe atëherë a mundet që trillimi t’i mbijetojë një presioni të tillë? A mund të prisni kaq shumë nga romanet?.
Sidoqoftë, puna juaj në një farë mënyre mund të jetë një shembull.
Ndoshta për shkrimtarët aspirues. Unë kam shkruar libra që përshkruajnë personazhe të çuditshëm, ende një tabu e madhe në botën shqipfolëse. Unë duhej të përballesha me rezistencë, edhe brenda familjes time. Si fëmijë, takimi me një libër për një shqiptar të çuditshëm do të kishte shumë kuptim për mua. Shpresoj të ndodhë gjithnjë e më shumë, shpresoj që autorët e tjerë të jenë edhe më të guximshëm dhe ta bëjnë edhe më mirë se unë.
Tema e dëshirës është thelbësore në romanet tuaj, një dëshirë shpesh e zhgënjyer. Tek “Kalimet” duket se një nga mësimet themelore është: kur dëshiron diçka shumë, pasi të arrihet, ajo të thith.
Para se të bëhesha shkrimtar, kam ëndërruar të botoj një libër. U thashë miqve të mi se thjesht doja të shihja librin tim në librarinë time të preferuar, kjo do të mjaftonte, nuk doja asgjë më shumë. Doja t’i provoja vetes se ëndrrën e jetës mund ta shndërroja në realitet.
Dhe pastaj?
Kam punuar shumë dhe kjo ka ndodhur: Kam nënshkruar me botuesin më të madh finlandez. Por kur për herë të parë e kisha romanin në duar, u ndjeva disi i vogël, romani im më dukej si një gjë e vogël.
A ju kujtohet një moment specifik?
Ulur në park me disa miq: e gjithë puna, shqetësimi, netët pa gjumë, lotët dhe gëzimi kishin mbaruar atje, të ngjeshura në atë objekt të vetëm. E gjitha më dukej pak zhgënjyese. Një ëndërr e vërtetë nuk është kurrë ajo që keni imagjinuar, një ëndërr e vërtetë është në të vërtetë një ëndërr që nuk e keni më. Sa herë që kam botuar kam qenë paksa e trishtuar.
Autorët më të dashur?
Elisabeth Strout, Maggie Nelson dhe Deborah Levy. Dhe më pas Toni Morrison, Anne Enright, Isabel Allende dhe Chimamanda Ngozi Adichie.
Si do të jenë romanet e së nesërmes?
Shpresoj të shoh më shumë libra të botuar nga të gjitha llojet e njerëzve nga të gjitha llojet e prejardhjeve dhe përvojave. Dhe shpresoj që më shumë botues të angazhohen për botimin e librave të ndryshëm. Unë vazhdimisht u them redaktorëve të mi: janë ata që mund të vendosin se kush mund të ketë hapësirë .
Libri i tij i tretë, «Bolla», fitues i Çmimit Finland 2019, nuk është botuar ende në Itali, por do të dalë së shpejti. Çfarë historie tregon?
Është historia e arsimit, një homoseksual i ri i padeklaruar i martuar me një grua. Në 1995 ai studioi në Universitetin e Prishtinës dhe atje takoi një djalë me të cilin kishte një lidhje të shkurtër, por pasionante. Shpërthimi i afërt i luftës në Kosovë e bëri atë të ikë jashtë vendit, së bashku me gruan e tij dhe fëmijën e porsalindur. Pothuajse një dekadë më vonë, megjithatë, ai do të riatdhesohet në Kosovë, ku do të fillojë të kërkojë përgjigje për shumë pyetje të pazgjidhura.
Për t’u bërë pjesë e grupit të “Gazeta Diaspora Shqiptare” mjafton të klikoni: Join Group dhe kërkesa do t’ju aprovohet menjëherë.
