Ornela Vorpsi është shkrimtarja shqiptare e renditur në mesin e 35 autorëve më të mirë në kontinentin europian. Ajo u largua nga Tirana në moshën 22 vjeçare për të studiuar arte në Milano. Në Erasmus në Paris ajo zbuloi se mund të shkruante vetëm në italisht, dhe tani vetëm frëngjisht.
“Ndodhem në një trafik gjuhësh mjaft të vështirë për tu menaxhuar”, shprehet ajo.
Më shumë sesa kërkon një gjuhë dhe një identitet, Ornela Vorpsi gjithmonë duket se ikën prej tyre.
Lindur në Shqipëri në vitin 1968, ajo jetoi një fëmijëri dhe adoleshencë të dhimbshme, të cilën e tregoi në romanin e saj të parë, “Vendi ku nuk vdes kurrë”.
Kur ishte 22 vjeç, ajo u transferua në Itali për të studiuar pikturë në Akademinë e Brerës (Accademia di Brera) në Milano.
“Më kishin pyetur se çfarë ngjyre ishte Italia, kur jetoja në Shqipëri, dhe përgjigjesha se e gjithë Italia është blu. Duke vendosur këmbët në tokën italiane, nuk e gjeta blunë që imagjinoja,” shkruan Vorpsi në vitin 2018 në shënimin e romanit të saj.
Vitet që ka kaluar në Brera janë të vështira dhe kaotike. Ajo kishte ikur nga vendi “ku nuk vdes kurrë, ku trupi është po aq i fortë sa plumbi”, patriarkal dhe ku tjetri respektohet vetëm kur është i vdekur dhe në të cilën një vajzë e bukur është e keqe dhe një gjë e shëmtuar – e varfër! Dhe ajo kishte ardhur në vendin ku ëndrrat e saj do të vdisnin.
“Sot do të thoja që në Brera nuk kam provuar asgjë. Takova një profesor që pohoi me siguri vdekjen e artit. A vjen për kursin e pikturës? – më tha ai, sepse unë i kisha sjellë një fotografi. Por piktura ka vdekur! Unë, atë ditë, para atij profesori, në të njëjtin moment në të cilin ai mbaroi shqiptimin e asaj fjalie, vdiqa në një turne dhe nuk mund t’ju them se sa kohë”, shprehet Ornela.
Gjashtë vjet më vonë ajo u transferua në Paris, fillimisht për një Erasmus, pastaj për të qëndruar atje përgjithmonë. Në kryeqytetin francez Vorpsi gjen një qytet më të shndritshëm se Milano, por ndjehet e humbur. Një ditë, kur nuk mund të flinte gjumë, ulet në një bar dhe shkruan historinë e saj të parë, në italisht.
Në Paris Vorpsi zbulon jo vetëm aftësinë për të shkruar por edhe faktin që ajo mund ta praktikojë atë vetëm në një gjuhë të re, të ndryshme nga ajo e fëmijërisë së saj. Rezultati është “Vendi ku nuk vdes kurrë”, shkruar në italisht, botuar në vitin 2003 nga Einaudi dhe në 2018 u ribotua.
“Një gjuhë e zhveshur e fëmijërisë. Sepse me anë të fëmijërisë mund ta moduloja, ta formuloja, manipuloja, mund të tregoja atë që ndryshe nuk do të kisha mundësi të tregoja, gjithashtu e ndihmuar nga pavetëdija për të mos e poseduar atë. Gjithmonë përpiqem ta justifikoj ekzistencën time ndaj vetvetes, edhe nëse nuk ekziston ndoshta ndonjë ekzistencë”, shkruan shkrimtarja në shënimin për edicionin e ri.
Do të pasojnë katër romane të tjerë, të gjitha të shkruara në italisht dhe në Itali të botuara nga Einaudi. Në vitin 2010 ajo u rendit në mesin e 35 autorëve më të mirë evropianë në antologjinë më të mirë të trillimeve evropiane të botuar nga Aleksandar Hemon. Ajo gjuhë “e zhveshur nga fëmijëria” dhe e lakueshme në duar u hap për mundësi të pazakonta, të fuqishme pikërisht sepse ishin të papritura për veshët e një folësi të gjuhës amtare. Me sintaksën ndonjëherë të ashpër dhe me guralecë, në zgjedhjet e rralla leksikore, gjuha italiane fitoi një forcë tjetër, të huaj.
Pastaj përsëri pika e kthesës, heqja. Kur ajo dukej se e kishte gjetur gjuhën e saj të shkrimit, ka ende nevojë të ndryshojë dhe të kalojë në frëngjisht, me të cilën ajo shkroi dy librat e fundit.
“Pas atyre pesë librave të shkruar në italisht fillova të hezitoj, të kem frikë.
Kam pasur edhe disa kritika nga redaktori që më thanë pse po bëja frëngjisht. Thashë me vete: meqenëse ata e dinë frëngjishten, ata i njohin këto ndikime dhe i konsiderojnë ato më pak karizmatikë dhe magjepsës, por sigurisht edhe para se të bëja shqiptarizmin, vetëm se, duke qenë në pamundësi për t’i deshifruar ato, ata i konsideruan ato më inovative.
Me frëngjisht, unë kalova në një sintaksë tjetër: gjuhët latine janë motra false, ato i ngjajnë njëra-tjetrës jo duke parë njësoj. Kështu që sot ndjehem në një trafik gjuhësh mjaft të vështirë për tu menaxhuar kur shkruaj. Ato shpesh janë njohuri grindëse që shmangin njëri-tjetrin për të më ofruar me xhelozi se cili është më i miri sipas mendimit të tyre”, tregon Ornela sot nga Parisi.
Përkthimi i librit të saj të parë të shkruar në frëngjisht “Tu convoiteras” në italisht, kërkoi një përpjekje të jashtëzakonshme ekuilibri, duke marrë parasysh gjuhën e re birësuese, zërin e sah italian dhe ndikimin e sotëm shqiptar, i cili shkatërroi sintaksën e të dyjave.
“Ginevra Bompiani, e cila e donte shumë shkrimin tim dhe kishte fituar të drejtat për shtëpinë botuese, provoi një duzinë përkthyesish për këtë libër të vogël dhe nuk gjeti zërin e duhur. Kështu ajo e përktheu vetë”, vazhdon shkrimtarja.
Libri i fundit i Ornela Vorpsit, nga ana tjetër i dyti i shkruar në frëngjisht, “L’Été d’Olta” – u botua në vitin 2018 nga Gallimard në Francë dhe së shpejti do të botohet në Shtetet e Bashkuara.
“Frëngjishtja ime nuk është e pastër dhe e qartë. Francezët kanë një marrëdhënie me bukurinë e gjuhës, ata janë akoma shumë të lidhur me frazat madhështore dhe të çmuara. Ata e justifikojnë atë me trashëgiminë e madhe të traditës letrare.
Në Francë nuk më lënë të bëj aq sa dua sepse gjuha frënge është shumë normative. Ata e lejuan Ferdinand Céline të bënte gjithçka mund, apo edhe Marguerite Duras, i cili u kritikua në fillim për dëshirën për të lëvizur kufijtë e gjuhës. Ata e lejuan sepse ishin frëngjisht, ata zotëruan gjuhën. Është ndryshe për mua. Rasti i Giacomo Casanova është emblematik, i cili kishte shkruar kujtimet e tij me një frëngjishte të pasur me italianizëm, por teksti i tij ishte pastruar në botim, duke e shndërruar Casanova në një frankofon të pastër. Tani, megjithatë, ata e kuptuan se ajo gjuhë nuk ishte aq e keqe, ata rivendosën versionin e parë dhe thonë: Ah, sa simpatik ishte Casanova me italianizmat e tij”, përfundon shkrimtarja.
Gjithashtu Ornela shprehet se do të kthehet në Shqipëri herë pas here sepse ky vend për të ka karakteristika që e prekin emocionalisht.
Marre nga Linkiesta
