Mirësenaerdhe Presidente e Republikës së Pavarur të Kosovës,
Zonja Vjosa Osmani!
Mirësenaerdhe Ambasadore e Republikës së Kosovës,
Zonja Lendita Haxhitasim
Mirësenaerdhët Personalietete të politikës vendore arbëreshe!
Mirésenaerdhe Kryetar i Bashkisë së Frasnitës, Zoti Angelo Catapano si dhe intelektualë, artistë, studentë, miq e dashamirës të botës arbëreshe !
Mirësenaerdhët në këtë banesë arbëreshe, Vatër e ngrohtë arbërore, ku flitet arbërisht, ku hulmtohet Histroria e lavdishme e popullit arbëresh, ku kodifikohet arbërishtja, ku ruhet bota arbëreshe dhe shpërndahet kultura e saj si një detyrë, por edhe si një mision i shenjtë për brezat që do vijnë !
Arbëreshët, i edukonin fëmijët e tyre rreth vatrës, me gjuhën e mëmës, dhe nëse dikush prej tyre thyente këtë rregull, tatmadhi e ndëshkonte!
Italishtja duhej të përdorej vetëm në shkollë !
Sot, me keqardhje themi se nuk është më késhtu. Tè rinjté nuk flasin më gjuhën e gjyshérve të tyre!
E nderuara Presidente. Të nderuar, miq!
Ju keni ardhur në këtë shtëpi, sa modeste aq edhe të madhërishme, që mbi supet e saj mban një histori 400 vjeçare. Kjo shtëpizë me gurë nuk është thjesht banesë, është kullë e arbëreshit, ku në muret e saj të gurta janë varur armët më të çmueshme, librat dhe kultura fryt e një pune të madhe të familjes Bellusci; Antonio, Caterina, e Tomasso.
Biblioteka ka funksionuar që më 1960, por ajo u sanksionua vetëm në vitin 2001. Numërohen mbi 6 mijë libra, libra në gjuhën shqipe,të cilat janë kata-loguar sipas kriterit të bibliotekave europiane.
Në këto rafte, gjenden punime të studiuesve të huaj që hulumtuan mbi botën arbëreshe, si edhe studiues, shkrimtarë, poetë, të djeshëm dhe të sotëm të botës shqiptare kudo që janë.
E nisim rrëfimin në këtë bibliotekë, me njërën prej figurave më të hershme të letërsisë arbëreshe të Kalabrisë, Jul Variboba, 1762, me veprën Gjella e Shën-Mërisë Virgjër”- një vepër që ka rëndësinë e madhe, për kalim nga poezia e karakterit të shkurtër, në poemën e gjatë, dhe Variboba qe i pari ndër shkrimtarët shqiptarë.
Ndër këto rafte do lexoni strofat, romantike te Milosaos, ku nën flakën e identitetit, kombinohet historikja dhe moderneja te pagëzuara ne ujrat e risorgjimentit. Mbrapa atyre vargjeve ishte epopeja arbereshe, kostumet, gjuha, jeta e ambjentit ku ai u rrit
Do të lexoni Ermirën e Santorit, falë këtij arbëreshi letërsia shqiptare shënoi dramatrugjinë e parë.
Mund të shijoni poesitë e Serembes. Poeti i dashurisë dhe mallit të djegur. Shpirti i të cilit kalonte nga brishtesia me të cilën i kendonte natyrës, tek tërbimi i malinkonisë të një të vetmuari; Ky arberesh i quajtur sa I perendise aq edhe i Universit.
Në këto rafte do të gjeni shumë libra me tematikën historike, si përshëmbull; rolin heroik të Arbëreshve në Bashkimin e Italisë për krah Garibaldit, dhe do të njiheni se si në qeverinë e tij nga gjatë vetë, tre prej ministrave ishin arbëresh. Françesko Krispi, Luigji Giura dhe Paskuale Skura.
Arbëreshët e Kalabrisë dhanë shenja heroizmi e besnikërie për këtë tokë latine, i cili u bë atdheu i tyre i dytë. Përmendim heroin e késaj qyteze, Genaro Placco, i përkufiziar si Luan i Arbërisë.
Ja se si e ka përshkruar shkrimtari i madh italian, Luigi Settembrini, kur ishin që të dy të burgosur.
“Gennaro ishte një djalë i ri, i pashëm i thjeshté i gjallë, poetik, ndonjëherë i egër si shqiptar dhe malsor që ishte; por mua më pëlqente ajo ngurtësia, shenjë e një shpirti të qëndrueshëm dhe burrëror. Ajo vendosmeria e tij kur ishte “ Po”, dhe kur thoshte “Jo”, pa ato arabeske hipokrizie që i quajmë buzëqeshje, pa ato fjalë të sjellshme që janë suvatuar mbi një mure të ngrirë; Nën atë shpërthim të fortë, rrihte një zemër fisnike dhe bujare”…
Frasnita rriti në gjirin e saj Vicenco Dorsës, gjeniun i vetmi me mendim të strukturuar, që foli për komb në veprën e tij, “Mbi shqiptarët, kërkime dhe mendime”.
Ja se si e perkufizon popullin e tij: Kombit tim të ndarë e të shpërndarë, por një i vetëm, dhe jemi më 1847.
Por me shumë interes në këtë bibliotekë është edhe shtypi. Do të gjeni numrat e revistës origjinale, si Fjamuri i Arbërit, De Radës, Dielli i shoqatës në Boston, revista Dialogoi, i Arvanitasve në Greqi por mund të uleni dhe të shfletoni numrin e plot të Shejzave t të madhit Ernesto Koliqi, Gazetën Kosovare Rilindja, revistën shqiptare Drita, numrat e revistave të studimeve filologjike, punimet nga isitutet e Shqipërisë, Punime të seminarit të gjuhës shqipe zhvilluar në Universitetin e Prishtinës si dhe shumë gazeta e revista e të shtypit shqiptar dhe të Kosovës. Do të gjeni punime dipllomash si edhe doktoraturash.
Nuk mund të anashkalojmë ritin, Arbëresh bizantin me Eparkinë e saj formuar në 1919. Shumë materiale studime të Ritit Bizantin arbëresh, do të njiheni në këtë qendër dhe do kuptoni se sa punë e madhe dhe sakrifica bënë shumë prifërinjë të ritit bizantin. Për të mbajtur gjallë identitetin.
Riti grek që përdorin arbëreshët në liturgjinë e tyre nuk ka lidhje me etnin greke. Një spjegim të qartë midis ritit grek dhe arbéreshéve na i ka dhënë Michele Bellusci, qé në vitin 1796 kur luftonte me clerin latin, i cili kérkonte tè konvertonte popullsiné arbéreshe né até latine.
Ja se si i drejtohej ai Peshkopit latin të Rossanos:
- Zotëria juaj bën një gabim trashanik kur, perzien grekët me shqiptarët,duke i quajtur këta të fundit grekë kryelartë dhe gënjështarë. Shqiptarët, që përbëjnë popullsinë e Mbuzatit dhe të bashkësive të tjera të Kalabrisë, të cilët ruajnë ritin grek, nuk janë njësoj si grekët; kanë origjinën ndryshe, dallohen prej gjenëze, prej natyre e prej zakoni.!
Arbërshi bizantin ka istitucionin e tij, Eparkinë. Liturgjia zhvillohet në tre gjuhë, midis tyre dhe në gjuhën arbërishte. Arbërishtja e liturgjisë është një gjuhë koine, e bazuar në dialektet vendeor tè disa komuniteteve arbéreshe tè Kalabrisé, dhe është rast unik në kishën Bizantine. Kisha, këtë Koine ( unifikim gjuhe) e realizoi që në 1968, ndërsa bota akademike ende sot nuk ka relizuar një gjuhë të përbashkët për arbëreshët e Kalabrisë.
Qëndëra albanologjike është fryt i punës së madhe të At Belluscit.
Në një kënd të saj janë 20 veprat të autorit At Belluscit.
Ketu vijnë studies dhe ndihmohen në hulmtimet e tyre, si në fushën e etnografisë, muzikologjisë, por edhe në temat e doktoraturave mbi kulturën, dhe gjuhën arbëreshe.
Në arkivin e qëndrës gjenden dokumenta të hershme, rreth shekujve 16. Në këtë bibliotekë ruhet një vepër artistike, e cila i përket një periudhe historike Pre Deradiane.(Para De Radës)
Këtu ruhen kaseta origjinale të rregjistruara, nga vitet 1960 deri në 1995, të një punë 40 vjeçare të bërë nga At Belusci, në territorin e Greqisë. At Antonio kodifikoi dhe kata-logoi 918 fshatra arvanitase shqip folse né Greqi dhe i publikoi në veprat:
- Kerkime dhe studime midis arbërorve të Helladës
- Arbërorët Arvanitas një popull i padukshëm
Kjo Qëndër mban né arkivin e saj qindra e qindra fotografi,
materiale personale, reportazhe të vizitave të At Belluscit në pesë kontinete , territore të cilat i ka shkelur me këmbë, ka prekur zemrat e vëllezërve të tij kosovarë e shqiptar të të gjithave trevave, ka ndaré emozionet, të cilat i kodifikoi në revistén e tij “Lidhja”, krijuar mé 1980.
Ndalemi në njërën prej këtyre reportazheve të vitit 1989, shkruar në kujtimet e At Belluscit.
Si Unë dhe senatori amerikan Dioguardi ishin ftuar në një darkë, që kishte si qëllim sensibilizimin e çështjes së Kosovës në Senat.
- Dëgjo Vëlla më thotë Dioguardi- Unë do flasë me gjuhën e Mëndjes ndërsa ti do më mbështetesh me gjuhën e shpirtit.
Kujtoj se kur dolëm pérpara atyre burrave që mbanin Plisat mbi kokë, ndjeva lotët e tyre ndër sy, dhe përfytyrova ata shpirtrat e tyre me ematomat e gjenocidit, atëherë si një i çmëndur fillova të bërtisja “Kosova Republikë. Kosova Republikë.. Ko-so-va Re-pu-blikë. Me zërin tim u bashkuan me dhjetra, pastaj me qindra, dhe mijëra. Ishim 4000 mijë shqiptarë. Bashkuam me ta, gjakun tonë të shprishur, sinqeritetin toné, zemrat tona për një Kosovë të pavarur, dhe jo për një Kosovë që i ishin mohuar vetëm të drejtat e njeriut, siç diskutohej çështja e saj deri në ato momente. ( jemi në vitin 1989)
- Do të gjeni në këtë qender korrespndencën episolare e At Belluscit që mbante me të gjithë diasporën e shpérndaré nëpër botë dhe né mënyrë tè veçantë me vëllezërit arvanitas si Lljapi, Haxhisotiriu apo Arisdh Kollja e me dhjetra njerëz të thjesht.
- Do të gjeni kostumin arbëresh, pjesë e së cilës janë të punuar në tezgjahë nga nga gjyshja e At Bellushit, si dhe nga Katerina Bellusci.
- E pasurojnë këtë qendër dy telajo qé kanë secila me tepër se 200 vjet
Frasnita e Ejanina nxorri nga gjiri i tij shumë njerëz të zgjur si Francesco Solano, Emanuele Giordano, Domenico Magnelli, Bernardo Bilotta, Bernardo Bilotta, Papa Domenico Bellizzi, Achille Parapugna, Beniamin Frascini, Luca Perrone, Papas Giuseppe Ferrari, Papas Vincenzo Selvaggi, Papàs Lino Bellizzi, dhe Agostino Giordano, që mban gjallë e me shumë sakrifica “Jeta e Arbëreshvet”
E nderuara Presidente. Të nderuar miq,është kënaqësi e madhe që ju kishim pranë sot në këtë ditë të veçantë, siç është ceremonia e Valljes e të ndajmë së bashku këtë emocion arbéresh qe merr dimensione, në hapsirë dhe kohë, duke e shëndërruar këtë festë në sekuenca si një muze, në një teatër, një filarmoni humane, ku thithet vetëm “ajëri Arbëri”.
Pragu i kësaj vatre pret e përcjell mijëra e mijëra vizitator, numërohen mbi 10 mijë gjatë këtyre 10 vjetëve. Ku zonja Rinë éshté ,simboli i kësaj dere e fisme e bujare arbëreshe. Ajo sapo të sheh te pragu i derës të mbështjellë si një nënë, të jep dorën si një motër të rrëmben në polifoninë; “Skënderbeku zbret nga qielli”, të ngroh zemrën me tingujt “Besa e Kostandinit, të cilat dalin nga shpirti i saj e të prekin mallin, por edhe të bëjnë e reflektosh nën moton:
Nesë një ditë arbëreshët do të asimilohen do të zhduket një popull dhe jo një etni kjo sduhet të ndodh kurrë!
Rroftë Arbëria! Rroftë Kosova e Pavarur! Rrofshin shqiptarët kudo qe ndodhen !
Ju Faleminderit
(Ornela Radovicka – Drejtoresha e Qëndrës albanologjike, pranë A. Bellusci, Frasnitë\ Cosenza)
Frasnitë 11\04\2021
