Dr. Fjolla Hyseni, Mjeke Radiologe, Kandidate PhD, aktualisht hulumtuese shkencore në NYU Langone Health, rrëfen për gazetën “Dielli”, ne New York, rëndesinë e ndërgjegjësimit mbi kancerin e gjirit në muajin rozë Tetor por edhe në çdo muaj tjetër të vitit, situatën e Covid-19 në USA, gjëndjen në Kosovë, skenarët që presin botën në përballje me pandeminë, ecurinë e infektimeve dhe trendin e shifrave.
TETORI ROZË, TETORI I NDËRGJEGJËSIMIT
Fillimi i Tetorit nënkupton fillimin e muajit të ndërgjegjësimit të Kancerit të Gjirit. Muaji i vetëdijesimit të Kancerit të Gjirit, ndihmon në rritjen e vëmendjes dhe mbështetjes për vetëdijen, zbulimin dhe trajtimin e hershëm, si dhe kujdesin për këtë sëmundje. Përmes ofrimit të edukimit për karakteristikat e kancerit të gjirit për publikun e gjerë, mbështetësit besojnë se më shumë njerëz mund të informohen për sëmundjen, duke çuar në rezultate të përmirësuara të trajtimit për gratë e prekura për shkak të zbulimit të hershëm dhe metodave më të mira të trajtimit. Ky është një lloj avokimi shëndetësor që mbledh fonde dhe lobe për kujdes më të mirë, njohuri më të thella dhe fuqizim të grave me kancer të gjirit. Fushatat përqendrohen në rritjen e ndërgjegjësimit për zbulimin dhe trajtimin e kancerit të gjirit. Si rezultat i këtyre fushatave, ka pasur një rritje të konsiderueshme në numrin e rasteve të zbuluara të kancerit të gjirit dhe grave që kanë nevojë për trajtim. Në përgjithësi, rastet e kancerit të gjirit tani po trajtohen më herët sesa ishin bërë më parë, në një fazë kur kanceri është më i shërueshëm. Statistikat tregojnë se përhapja e kancerit të gjirit është 1 në 8 femra. Për nga prekshmëria renditet në vendin e parë në sëmundshmërinë e popullsisë femërore në tërë botën e industrializuar. Kontinenti amerikanoverior (SHBA dhe Kanadaja) rezulton të ketë prekshmërinë më të lartë, zbulohen çdo vit 90 raste në 100.000 gra. Në Europë dhe në Australi të dhënat tregojnë për një përhapje paksa më të ulët. Në vendet e BE, fjala vjen, çdo vit preken 300.000 gra nga kjo sëmundje. Afrika Qendrore, Amerika Latine dhe Europa Lindore kanë parametra shumë më të ulët, pothuajse të përgjysmuar në krahasim me Perëndimin, ndërsa në Japoni kanceri i gjirit është fare pak i përhapur. Në përgjithësi në Azi e në Afrikë është shumë më pak i përhapur se sa në Perëndim. Sipas kërkuesve shkencorë në këtë fushë, këto diferenca kanë të bëjnë jo vetëm me pozicionin gjeografik dhe shkallën e zhvillimit industrial, por me stilin e të jetuarit, mjedisin dhe ushqimin. Një aspekt tjetër thelbësor i ndërgjegjësimit për kancerin e gjirit është mbledhja e fondeve për kërkime shkencore mbi kancerin e gjirit. Shpresohet që njohuritë e mëtejshme në lidhje me patologjinë e kancerit të gjirit mund të çojnë në zbulimin ose një kurë më të besueshme dhe të përhershme sesa ajo që është aktualisht në dispozicion. Ekzistojnë shumë forma të ndryshme të ngjarjeve të mbajtura në Tetor të çdo viti për të rritur ndërgjegjësimin për kancerin e gjirit, të tilla si gara në këmbë, shëtitje në këmbë, ngritje biçikletash, konferenca ose ngjarje të tjera. Ngjarjet që zhvillohen gjatë gjithë muajit ndihmojnë mbështetësit e kauzës që të bashkohen dhe të vazhdojnë të ndërtojnë vetëdijen në lidhje me kancerin e gjirit, si dhe financimin e kërkimeve të vazhdueshme. Shirita rozë është simboli për ndërgjegjësimin për kancerin e gjirit, i cili përdoret si markë konceptuale. Ajo kombinon frikën nga kanceri me shpresën për një trajtim të suksesshëm dhe inkurajon njerëz të tillë të blejnë ose të veshin një fjongo rozë për të demonstruar mbështetjen e tyre dhe për të rritur ndërgjegjësimin e markës. Ndërsa muaji i ndërgjegjësimit për kancerin e gjirit, po bëhet përparim në betejën kundër sëmundjes. Sipas Shoqatës Amerikane të Kancerit (ACS), vdekjet e lidhura me kancerin e gjirit në Shtetet e Bashkuara kane pasur një ulje nga 39 përqind midis 1989 dhe 2015. Ky lajm i mirë i atribuohet niveleve të incidencës gjithnjë e më të qëndrueshme, trajtimit të përmirësuar dhe zbulimit të mëparshëm përmes depistimit. Sidoqoftë, ka ende shumë punë për të bërë.
KANCERI I GJIRIT MBETET SHKAKU I DYTË KRYESOR I VDEKJES NGA KANCERI TEK GRATË
Kanceri i gjirit mbetet shkaku i dytë kryesor i vdekjes nga kanceri tek grate, pas kancerit të mushkërive. Parandalimi mbetet arma më e mirë në luftimin e sëmundjes. Rreziku për kancerin e gjirit mund të ulet me ndryshime të ndryshme të jetesës. Gratë që ushtrojnë, shmangin pirjen e duhanit, zvogëlojnë konsumimin e alkoolit dhe mbajnë një peshë të shëndetshme pas menopauses mund të ulin shanset e tyre për të zhvilluar sëmundjen. Muaji i ndërgjegjësimit për kancerin e gjirit hedh dritë mbi realitetet befasuese të sëmundjes, por përtej të mësuarit të fakteve të vështira dhe sesi mund të përfshiheni për të mbështetur luftën, muaji shërben gjithashtu si një mundësi për të përfunduar një ushtrim të thjeshtë, por të fuqishëm për nder të grave dhe burrave të prekur nga kanceri i gjirit. Parandalimi mbetet arma më e mirë në luftimin e sëmundjes. Rreziku për kancerin e gjirit mund të ulet me ndryshime të ndryshme të jetesës. Gratë që shmangin pirjen e duhanit, zvogëlojnë konsumimin e alkoolit dhe mbajnë një peshë të shëndetshme pas menopauzës mund të ulin shanset e tyre për të zhvilluar sëmundjen. Mjeti më i përdorur për të kontrolluar kancerin e gjirit është mamografia. Mjetet e tjera të depistimit përfshijnë provimin klinik dhe të vetë-gjirit, si dhe MRI për ata me një rrezik të lartë për sëmundjen. Rekomandohet që gratë të flasin me mjekët e tyre për opsionet më të mira të shqyrtimit për to. Nuk ka dyshim se kanceri i gjirit mund të jetë vdekjeprurës. Sidoqoftë, është e mbijetueshme nëse diagnostikohet mjaft herët.
COVID-19 NË USA, ÇFARË ËSHTË DUKE NDODHUR DHE SKENARËT E SË ARDHMES
Qytetërimi njerëzor po kalon nëpër momentin më kritik të këtij mijëvjeçari ndërsa ekzistenca e tij po sfidohet nga shfaqja e Covid 19 (SARS-Cov-2) që po shkel territore në të gjithë botën dhe në mënyrë të shpejtë. Në Shtetet e Bashkuara, numri i infeksioneve është rritur në mënyrë dramatike që nga java e parë e marsit, dhe SHBA tani ka më shumë raste dhe vdekje të konfirmuara se çdo vend tjetër në të gjithë botën. Të 50 shtetet janë prekur, me Nju Jorkun që raporton numrin më të lartë të vdekjeve dhe California dhe Texas me numrin më të lartë të rasteve në Shtetet e Bashkuara. Që nga tetori i vitit 2020, kishte më shumë se 8,900,000 raste dhe 228,000 vdekje të lidhura me COVID-19 në SHBA, që përfaqësojnë 20% të vdekjeve të njohura në botë. California ka më së shumti raste nga çdo shtet i SHBA, me më shumë se 799,000 njerëz të diagnostikuar, sipas të dhënave të Johns Hopkins. California ndiqet nga Texas dhe Florida, përkatësisht me mbi 746,000 raste dhe mbi 693,000 raste. Rastet e koronavirusit në Shtetet e Bashkuara po rriten përsëri në nivelet më të larta që nuk janë parë që nga kulmi i pandemisë në korrik. Sipas Universitetit Johns Hopkins, ishin raportuar 71,671 infeksione të reja. Ky është totali i katërt më i lartë ndonjëherë, dhe më pak se 4,000 nga kulmi i mëparshëm prej 77,362 më 16 korrik. Shumica e vendeve, madje edhe ato me të ardhura të larta, ishin në mënyrë spektakolare të papërgatitur për pandeminë COVID-19 që ka dominuar rutinat tona ditore në vitin 2020. Dhe meqenëse shkencëtarët nuk besojnë se virusi do të zhduket së shpejti, është e rëndësishme që për të luftuar zjarrin pandeminë aktuale, ne përgatitemi për shpërthime të ardhshme të COVID-19. Parashikimi i evolucionit të një pandemie është i ndërlikuar, por duhet të bëhet për disa arsye, jo më pak sepse pyetja në mendjet e të gjithëve është ‘kur do të mbarojë kjo?’.
TRE SKENARË TË MUNDSHËM QË EKSPERTËT E SËMUNDJEVE INFEKTIVE KANË SKICUAR
Ajo që duket e qartë është se fundi i vitit 2020 nuk do të jetë fundi i COVID-19 dhe se ka të ngjarë të merremi me të të paktën 18-24 muajt e ardhshëm. Se si do të duken jetët tona në një të ardhme afatshkurtër dhe afatmesme është e pasigurt, por ajo që duket qartë është se ne nuk do të kthehemi në një jetë para-COVID-19 së shpejti. Këtu janë tre skenarë të mundshëm që ekspertët e sëmundjeve infektive kanë skicuar për mënyrën se si mund të zhvillohet pandemia. Një skenar do të shohim mini-valë të shpërthimeve më të vogla çdo disa muaj, me periudha prej vetëm disa rastesh në mes. Vendndodhja e shpërthimeve mund të varet nga ndryshimet rajonale në llojin e masave zbutëse që janë në fuqi. Në skenarin dy, ky shpërthim i tanishëm do të pasohet nga një valë e dytë masive që është dy herë më e madhe dhe afatgjate. Kjo është pikërisht ajo që ndodhi me pandeminë e gripit spanjoll në vitin 1918; një valë e moderuar në Mars 1918 u pasua nga një shpërthim në rastet në Shtator, i ndjekur nga maja më të vogla deri në fillim të 1919. Në skenarin e tretë, do të ketë shpërthime të vazhdueshme të COVID-19 të ngjashme me ato që po përjetojmë aktualisht, deri në fund të vitit 2022. E vetmja gjë që do të parandalojë të gjithë këta skenarë të mundshëm është zhvillimi i një vaksine, dhe nëse dikush nuk bëhet i disponueshëm, atëherë ka të ngjarë të kemi shpërthime të vazhdueshme derisa të paktën gjysma e botës të jetë infektuar – vetëm 5% e botës vlerësohet të jetë infektuar deri më tani.
REAGIMI I INSTITUCIONEVE NË KOSOVË NË LUFTËN NDAJ COVID-19
Kosova me 1.8 milionë banorë ka regjistruar rastet e para me koronavirus më 13 mars dhe qysh atëherë ka konfirmuar gjithsej 19 328 raste pozitive. Nga ky numër 15 367 janë shëruar. Pas kulmit gjatë Qershorit dhe Korrikut, numri i rasteve aktive në Kosovë ka shënuar në mënyrë të qëndrueshme nga fillimi i Gushtit. Shkalla ditore e rasteve të reja COVID-19 ra nga një mesatare javore prej 110 raste (5,96 për 100 000 banorë) në ditë në 54 raste të reja (2,92 për 100 000 banorë) në ditë. Deri më tani ka pasur 17,328 raste COVID-19, me 678 vdekje të raportuara. Mirëpo, ne muajin Tetor Kosova ka parë një numër rekord të rasteve të reja COVID-19 në një ditë të vetme, ku Instituti Kombëtar i Shëndetit Publik (IKSHP) njoftoi të Premten (30 Tetor) se kishte pasur 418 infeksione të reja të konfirmuara në 24 orët e fundit. Numri i mëparshëm më i lartë ishte një ditë më parë (e Enjte, 29 Tetor), kur kishte 284 raste të reja të konfirmuara. Katër vdekje të reja u njoftuan gjithashtu të Premten, duke e çuar numrin e përgjithshëm të njerëzve të konfirmuar të kenë vdekur nga COVID-19 në 678. Numri i testeve zyrtare RT-PCR të kryera është rritur ndjeshëm ditët e fundit, me një rekord 1,600 teste të kryera në 24 orët e fundit. Numri i testeve zyrtare ditore të regjistruara nga NIPH rrallë kaloi 700 deri në mes të Tetorit, por është rritur në mënyrë të qëndrueshme në rreth 1,000 teste ditore në dy javët e fundit. Sidoqoftë, Instituti Kombëtar i Shëndetit Publik, vazhdimisht po bën apel për respektim të masave për parandalimin e përhapjes së virusit Covid-19, por këto masa nuk po respektohen nga qytetarët dhe për pasojë ka rritje të madhe të infektimeve. Përkundër kapacitetit të pamjaftueshëm për t’u marrë me një pandemi, sistemi i kujdesit shëndetësor të Kosovës dhe veçanërisht punëtorët shëndetësorë, punuan heroikisht për të përdorur sa më mirë burimet e kufizuara. Pasojat socio-ekonomike kanë qenë të rënda, megjithatë, me pasojat psikologjike gjithashtu të ndjera gjerësisht në të gjithë shoqërinë.
COVID-19 DHE NDIKIMI NË SHËNDETIN MENDOR TË NJERËZVE
Viti 2019 dhe muajt e parë të vitit 2020 u shoqëruan me zhvillime globale që përcaktuan dhe problematika të ndryshme në psikologjinë e njeriut. Në situata anormale siç është kjo e tashmja, pandemia COVID 19, shumë reagime psiko-emocionale dhe fiziologjike do të ndërlidhen me vet situatën. Që nga frika për shëndetin tonë dhe të të dashurve tanë, tek pasiguria për të ardhmen, pyetjet ende pa përgjgje dhe tek ndryshimet dramatike në mënyrën e jetesës, kriza e koronavirusit ka sjellë ankth dhe stres të jashtëzakonshëm. Studimet e mëparshme në Wuhan të Kinës ose në Evropë, tregojnë që mjekët ose infermierët që kanë punuar direkt me njerëz që vuajnë nga COVID-19, kanë shfaqur pasoja të rënda të shëndetit mental, ose shenja të rëndimit të gjendjes emocionale. Të jetosh një eksperience të re që shkakton pasiguri, kercenim dhe rrezik për shendetin e individit, familjes, të afërmve dhe komunitetit, kjo eksperience në vete përbën një nga faktorët e rrezikut dhe për shendetin mendor të të rriturve dhe fëmijëve. Përballë një konteksti të tillë, shumë njerëz do të shfaqin reagime të stresit, ankthit dhe depresionit si dhe çrregullime të tjera psikologjike. Situata e krijuar për shkak të pandemisë që preku mbarë botën nuk ka lënë pa ndikuar edhe në psikologjinë e fëmijëve. Çdo gjë e panjohur ndikon në psikologjinë e njerëzve dhe aq më tepër në psikologjinë e fëmijëve. Duke qenë se fenomeni i COVID-19 është i panjohur, fëmijët, meqenëse arsyetojnë më pak se të rriturit, kanë rrjedhimisht më shumë pyetje që rrjedhin nga frika ndaj të panjohurës. Dielli
