Kujtojmë sot me rastin 377-vjetorit të vdekjes autorin e veprave madhore gjuhësore dhe historike, Frang Bardhin. Ai pati një jete të shkurtër, por me veprimtari të dendur si shkrimtar e si figurë kishtare. Lindi në Zadrimë, në vitin 1606 dhe vdiq në Romë, me 9 qershor 1643, kur ishte vetëm tridhjeteshtatë vjeç.
Ai njihet si autori i fjalorit të parë në historinë e gjuhës shqipe, Fjalori latinisht-shqip me 238 faqe dhe me 5640 zëra latinisht, të përkthyer në gjuhën shqipe.
Gjithashtu, Bardhi është edhe një nga historianët e parë të shqipes, i cili duke u bazuar në argumente të shkruara nga paraardhësit e tij, që nga Marin Barleti, si edhe në traditën gojore, hartoi veprën e rëndësishme historike “Apologji për Skënderbeun”. Vepra përveç erudicionit brilant dhe kritereve shkencore të përpilimit të saj, përshkohet nga idetë më të përparuara humaniste të kohës në trajtimin e tematikës së saj dhe veçanërisht të raportit aq të mjegulluar midis besimit dhe etnisë. Në këtë kuadër, trajtohet edhe kuptimi i emrit “Arbër” dhe “Arbëresh”.
Studiuesi Gazmend Shpuza bën një analizë të detajuar të veprës së Bardhit “Apologji për Skënderbeun”.
Veprën historike kushtuar Heroit Kombëtar e njohur si “Apologjia” e Skënderbeut, Frang Bardhi, e hartoi në udhëtim e sipër në një kohë rekord për të mbrojtur përkatësinë epirote gjegjësisht shqiptare të Gjergj Kastriotit nga sulmet e boshnjakut Marnojeviç. Vepra përveç erudicionit brilant dhe kritereve shkencore të përpilimit të saj përshkohet nga idetë më të përparuara humaniste të kohës në trajtimin e tematikës së saj dhe veçanërisht të raportit aq të mjegulluar midis besimit dhe etnisë. Përvoja historike shekullore e popullit të vet i mundësoi ta trajtojë realisht problemin dhe ta pasqyrojë objektivisht atë.
Prof. Gazmend Shpuza
Megjithëse prejardhja kombëtare e Heroit nuk qe diskutuar ndonjëherë dhe nuk u shtrua asnjëherë si e tillë në shkencën historike evropiane, polemika ka eklipsuar meritat e autorit në trajtimin origjinal të problem dhe zhvillimin e epirotizmit të tij skënderbejian.
Orvatjet e para pak kohësh për “çmitizimin” tërësor të figurës madhore të Skënderbeut, jo vetëm për serbizimin e prejardhjes së tij, tashmë nga një profesor evropian dhe jo peshkop boshnjak, nuk kanë mundur ta rikthejnë në diskutim as njërin as tjetrin pretendim të këtillë të kohëve moderne.
Epiteti epirot nuk është përdorur rastësisht nga Frang Bardhi. Në rrethanat që përjetonin paraardhësit tanë, ky etnonim u rikujtonte fuqishëm epokën e Heroit Kombëtar. Gjergj Kastrioti mbronte jo vetëm me shpatë në dorë, por dhe me mendjen e tij të ndritur të kaluarën antike që nga Pirroja dhe të ardhmen e epirotëve. Ai ia bënte të qartë atë dhe humanistëve më të shquar të kohës që nga Papa Piu II. Peshkop Bardhi para afro 400 vjetësh e saktëson këtë etnonim tashmë jo vetëm të arbërorëve si entitet etnik. Fjala ishte për një bashkësi të ngjizur dhe të përforcuar në shekuj mbi dallimet fetare, të cilin epoka skënderbejiane e ngriti në majat e historisë sonë kombëtare.
Lidhjen historike midis këtyre dy etnonimeve konceptin skënderbejian F. Bardhi e jep që në frontespicin e veprës së tij kushtuar Heroit dhe në vijim të trajtesës së tij brilante.
Autori i “Apologjisë” së Skënderbeut, veten dhe heroin e tij sikurse M. Barleci e quan epirot. Njëkohësisht, duke mos u shqetësuar nga mospërputhja në dukje e etnonimit të pranuar dhe prej atij vetë dhe makrotoponimit të trashëguar të atdheut, po veten e quan peshkop të Arbëreshëve.
Kuptimi i emrit arbër edhe për Bardhin qe rrudhur asokohe, siç del, vetëm në atë të një treguesi të besimtarëve katolikë, përkatësisht arbëresh. Pra, peshkop Bardhi, dallon qartë përkatësinë fetare katolike të grigjës arbëreshe, gjegjësisht katolike që ai udhëheq përsa i takon besimit, nga emërtimi etnik epirot, sipas përcaktimit mbifetar skënderbejian. Kësaj etnie, sipas Bardhit, i përkasin të gjithë bashkatdhetarët e tij. Thënë ndryshe, sipas Skënderbeut, Barlecit, Bardhit, Frangut e të tjerëve, emërtimi epirot duhet t’u përkasë të gjithë pasardhësve të arbëreshëve, arbën, arvanit apo dhe arnaut, kudo që jetonin në Arbëri, Itali, Greqi dhe më gjerë, në Anadoll dhe deri në brigjet e Detit të Zi.
As Skënderbeu, as Barleci, as Bardhi dhe gjithë të tjerët të interesuar për t’u lidhur ngushtë politikisht dhe ushtarakisht me Perëndimin, nuk u shqetësuan nga braktisja e etnonimit arbër që i lidhte ngushtë me katolicizmin e quajtur “arbanashka vjera”, dhe të njëjtësuar me Europën, që i dallonte nga sllavët ortodoksë dhe helenë. E, megjithatë, ata përqafuan etnonimin, tashmë përbashkues, epirot, që kishte përfaqësuar historikisht deri më atëherë, kryesisht arbëreshët ortodoksë, përfshijë dhe ata unitaristë, që njihnin për të parë fejet papën.
Që nga Skënderbeu deri te F. Bardhi mendjet e ndritura shqiptare e kishin të qartë se ky përcaktim mbifetar i përkatësisë etnike nuk cenonte orientimin politik, ushtarak dhe diplomatik të Gj. Kastriotit dhe të pasardhësve të idealit të tij në luftën për ta shpëtuar popullin e vet nga sundimi osman. Nënshtrimi i kishës lindore ndaj sulltanit, kalifit të mbarë botës diktonte orientimin, ne radhë të pare politik e, pse jo fetar perëndimor të epiroteve edhe atëherë kur praktikonin ritet fetare lindore.
Po të perifrazojmë patër Marin Sirdanin, i cili ndër të parët ka trajtuar shkencërisht problemet e historisë sonë etnike dhe ka bërë fjalë për neoilirët, etnonimi epirot si i tillë u përket mbarë neoarbëreshëve, pa dallim besimi.
F. Bardhi edhe pse prelat i kishës katolike, si studiues, si intelektual dhe, në radhë të parë, si atdhetar i shekullit të vet, me pikëpamjet shumë të përparuara për kohën e tij trajton drejt, jashtë kornizave teokratike të Mesjetës, raportin e besimit me kombësinë në mesin e bashkatdhetarëve të vet. Ai dallon qartë mbarë popullin e vet epirot, për të mos e ngatërruar dhe rrëgjuar, vetëm me basimtarët e vet katolikë të quajtur, përgjithësisht arbëreshë. Kështu, peshkopi katolik F. Bardhi nuk përjashton nga populli i vet, për hir të interesave sektare fetare, as arbëreshët ortodoksë, e as arbëreshët që kishin nisur të islamizoheshin. Ky proces në kohën e tij, po merrte përmasa masive.
Njëkohësisht, peshkop Bardhi në veprën e tij madhore leksikore gjuhën e popullit të vet aso kohe, e emërton epirotishte dhe jo arbënishte, siç ishte quajtur deri më atëherë. Me Fjalorin e tij latinisht-epirotisht i vë shkencërisht vulën elementit përbërës themelor përbashkues të identitetit kombëtar të epirotëve të kohës skënderbejiane dhe të kohës së vet të ngritur mbi ndarjet fetare.
Vlen të shënohet, se pas afro një shkulli, vitet 1830-35, poeti Nezim Frakulla, i ashtuquajtur bejtexhi, krenohet që e bëri divanin e tij të flasë shqip, të pa çliruar nga mjaft turqizma, e shpalli ajan dhe bejan, e bëri njerëzor dhe hanedan, dmth fisnik.
Këtë realitet e konceptuan sikurse peshkop Frangu jo vetëm kolegë shqiptarë, por dhe të huaj jo të paktë që punuan në Shqipëri, madje, deri në vitet ’80 të shek. XIX. Nga vepra e prof. Jup Kastratit “Historia e Albanologjisë”, vëll. I, mësojmë veç sa e sa të tjerëve edhe P. Bonaventura Francavilla (1885) shqipen e quan “lingua epirotica”. Ndërsa për shërbesat fetare përpilon një doracak “italo-albanese”artuar vetëm arbëresh:e basimtarë kato vetëm për arbëreshët katolikë.
Peshkop Bardhi, autori i veprave madhore gjuhësore dhe historike para 400 vjetësh, heq dorë nga përkatësia e mpleksur fetaro-etnike e bashkëfetarëve katolikë arbëreshë në favor të emërtimit të ri të mirëfilltë etnik, tashmë gjithëpërfshirës epirot për mbarë bashkatdhetarët e tij. Ai nuk shqetësohet nga fakti që ai përcaktim historikisht lidhej më së shumti me treva ku banonin arbëreshët ortodoksë. Bardhi prelat ashtu sikurse Skënderbeu vë interesat e bashkimit kombëtar të bashkatdhetarëve, pa dallim besimi, mbi ndarjet fetare, mbi konceptet e ngushta religjioze të papërshtatshëm për mjedisin plurifetar të banorëve të Shqipërisë. Ai punoi dhe luftoi që të shpëtonin nga sundimi osman dhe të bashkoheshin me Evropën jo vetëm bashkëfetarët katolikë por të gjithë bashkatdhetarët epirotë.
Konceptet moderne të F. Bardhit ishin shprehej e një vetë dije të lartë etnike, në përputhje me mejdisin plurifertar të truallit shqiptar. Skënderbeu politikisht dhe humanistët tanë kulturalisht e përpunuan këtë vetëdije pragkombëtare.. Ata u bënë shprehës të një mendësie të përparuar humaniste europiane, të çliruar nga nga konceptet eokrartike të kohës dhe të mëvonshme. Kemi të bëjmë menjë hop të madh në vetëdijën dhe në mendimin politiko-shoqëror të paraardhësve tanë, që dallon shumë deri vonë me atë ballkanas dhe më gjerë.
Braktisja e etnonimit të mëparshëm të identifikuar me besimtarin katolik në këto treva dhe përqafimi, më vonë, i emërtimit të ri kombëtar epirot/shqiptar u realizua brenda trojeve amtare. Pikërisht në këto treva mbijetesa etnike kombëtare e njësuar e paraardhësve tanë, ndeshej për jetë a vdekje me politika shtetërore dhe fetare ballkanase dhe më gjerë asimiluese, përthithëse, të mbështetura në njësimin e besimit me kombësinë.
Vepra e F. Bardhit si pjellë e epokës skënderbejiane i shërbeu dhe i shërben dhe sot e kësaj dite mbrojtjes dhe çuarjes përpara të idealeve skënderbejiane, konsolidimit të kombit plurifetar unikal në botë të shqiptarëve.
Gjithë ky proces është tregues qartësisht shprehës i proçesit të ngjizjes së kombësisë shqiptare në kushtet e krijuara nga epoka skënderbejiane. Vepra e F. Bardhit si pjellë asaj epoke i shërbeu dhe i shërben dhe sot e kësaj dite mbrojtjes dhe çuarjes përpara të idealeve skënderbejiane, konsolidimit të kombit plurifetar të shqiptarëve rast unikal në botë.
Lindja dhe përforcimi i identitetit kombëtar të shqiptarëve përbën një nga veçoritë themelore dhe të përveçme të këtij procesi në shkallë evropiane .Kjo veçori as nuk mund të injorohet apo të anashkalohet për hir të një identiteti ideologjik internacionalist apo antinacionalist në përmasa botërore, apo të një identiteti ballkanik, të ashtuquajtur të bashkim vëllazërimit të deridjeshëm. Sot po bëhet fjalë dhe për një identitet imagjinar të ashatuquajtur evropian, të cilit nuk po i qasen as popujt të konsideuar më evropianistë të kohëve tona.
Epoka e Skënderbeut, konceptet mbifetare të Heroit Kombëtar ndihmojnë për të kuptuar shkaqet, se si kombësia arbnore/epirote në rrethana tejet të vështira arriti të shndërrohet dhe të konsolidohet në komb modern. Në rrugën që hapi kjo epokë territori, gjuha, hstoria, tiparet kulturore dhe zakonet e përbashkëta mundësuan që të ruhej dhe të përforcohej njësia etnike e neoarbëreshëve epirotë. Ajo triumfoi mbi ndarjet fetare, çka për popuj të tjerë si psh, fqinjët tanë sllavë u bë e pamundur. Dihet, gjithashtu, se jo pak kombësi nuk arritën ta kapërcenin këtë prag.
Përkundrejt përvojave të këtilla negative kombi shqiptar u ngrit jo mbi një bazë fetare, por mbi ndarjet fetare të imponuara nga perandoritë e lashta dhe mesjetare. Prandaj as që mund të shtrohet sot integrimi i shqiptarëve në Europë mbi një platformë fetare sado moderne të paraqitet ajo.
Të përbashkuar shqiptarët do të shkojnë në Evropë, në përputhje me prirjet më përparimtare të zhvillimeve politike ndërkombëtare, si shqiptarë me gjuhën, etnokulturën dhe ndërgjegjen e përbashkët dhe jo të ndarë, siç kanë profetizuar prej kohësh doktrinat antishqiptare ballkanase dhe më gjerë, Mjafton të kujtojmë ndarjen serbomadhe në shqiptarë e kosovarë (allbanci e shi ftari).
Uniteti etnik, politik e kulturor, i cili u farkëtua në luftën çerekshekullore të udhëhequr nga Skënderbeu, mbeti dhe gjatë sundimit osman, fitorja më e rëndësishme e saj. Rilindja Kombëtare e ngriti atë në një shkalle më të lartë duke shpalosur flamurin e shqiptarisë. Në frymën e pavdekshme të epirotizmit skënderbejian, në rrugën e Frang Bardhit rilindasi i madh i hershëm Pashko Vasë Shkodrani nga Fani i Mirditës, ideatori dhe organizatori i Lidhjes Shqiptare, duke shfrytëzuar postin e këshilltarit të valiut të Kosovës, përmes delegatëve të Kuvendit historik të Prizrenit, shpalli manifestin politik të Rilindjes për sigurimin e shtetit kombëtar shqiptar të paktën autonom, qysh më 15 qershor 1878.
Atë ditë 100 e sa kuvendarët atdhetarë, që nga Prizreni ia bëri të qartë vendimmarrësve të Kongresit të Berlinit dhe Portës Lartë në një shpallje të nënshkruar, bashkarisht nga krerët myslimanë dhe të krishterë, se “të gjithë shqiptarët ishin të vendosur të përballonin çdo vendim negativ që do të delte nga ai forum dhe çdo sulm, që do të vinte nga fqinjët”. Në vijim kuvendarët deklaronin në mënyrë lapidare: “Qoftë i mallkuar kush ndjek interesat egoiste në këtë kohë kur atdheu na thërret në shërbim të tij. Ne në Lidhjen tonë vendosëm që para së gjithash të provojmë që, pa diskutuar për fenë, jemi shqiptarë”. Dora mjeshtërore e Pashkos në këto dokumente historike transmeton programin më të përparuar të Rilindjes jo vetëm për momentin.
Pa kaluar shumë kohë është po Pashko Vasa ai që do të shpallë, siç dokumentohet, në një fletë volante, manifestin letraro-artisitk të Rilindjes. Poezia e tij kushtrim “O moj Shqipni!” u shndërrua në hymnin e Lidhjes së Prizrenit të titulluar “Bashkimi i Shqipnisë”, e kompozuar nga prifti arbëresh Xhovani Kanale. Nën tingujt e orkestrës frymore të Katedrales së Shkodrës të drejtuar prej tij u përcollën me qindra luftëtarë që u nisën në mbrotje të Hotit dhe të Grudës. Kemi arsye të besojmë se Hymni i Lidhjes u këndua i pa cenzuruar, pa farë kompleksi, nga luftërët myslimanë dhe katolikë: “Çonju shqiptar prej gjumit çonju dhe në një besë shtërngonju Mos shikjoni kisha e xhamia Feja e Shqiptarit asht shqiptaria!”
Pashko Vasë Shkodrani, pasi i dha Rilindjes edhe manifestin politik dhe atë letraro-artistik, i hyri punës tjetër madhore shkroi dhe botoi frengjisht manifestin ideologjik të epokës “E verteta mbi Shqipërinë dhe shqiptarët”, ribotuar edhe në disa gjuhë të tjera të huaja.
Kalimi nga etnonimi arbëresh në atë epirot, ta quajmë tranzitor, dhe së fundi në atë shqiptar nuk flet, siç pretendohet, për krizë identiteti të paraardhësve tanë. Përkundrazi ai flet për një vitalitet të pashembullt të bartësve të këtyre etnonimëve historikë, për të përballuar dhe kapërcyer situata mbytëse dhe fatale për mbijetesën e tyre kombëtare.
Epoka e Skënderbeut dhe vepra 400-vjeçare e F. Bardhit, si shprehje e një vetëdije mbifetare europianiste të lartë parakombëtare, dëshmon një identitet kombëtar të ngjizur në kushtet e një bashkëjetese, dhe jo të tolerancës, six thuhet e shkruhet zakonisht, ndërfetare shekullore. Në këto rrethana janë paralizuar dhe zbehur përpjekjet dhe nxitjet që nuk kanë munguar edhe në vendin tonë për t’i shndërruar dallimet fetare në kontradikta apo deri në përleshje fetare të cilat kanë qenë të pranishme te fqinjët tanë deri në fund të shekullit të kaluar.
Që këtej të përforcohet bindja përkundrejt mëtimeve të paarsyetueshme se ne shqiptarëve nuk na lind nevoja ta rishkruajmë identitetin tonë skenderbejian. Pra, atdhetarizmi dhe evropianiteti i F.Bardhit mbetet aktual sot dhe gjithë ditën.
