Gavril Dara dhe poema e tij Kënga e sprapme e Balës

E martë, 30 Prill, 2024
E martë, 30 Prill, 2024

Gavril Dara dhe poema e tij Kënga e sprapme e Balës

Gavril Dara i Riu lindi në Palac Adriano të Sicilisë, më 8 janar 1826. Studimet i kreu në Seminarin arbëresh të Palermos. Vite më vonë mbrojti doktoraturën në drejtësi. Më 1858 botoi fletoren letrare “Palingenesi” (përtëritja e jetës) dhe vite më vonë (1871-1874) drejtoi gazetën “La Riforma”, e cila botohej në Romë. Më 1864 shkroi një poemë prej 1300 vargjesh, e cila titullohej “Ana Maria“. Pasioni i tij ishte poezia dhe folklori. Kështu ai ka lënë në dorëshkrim veprën “Kënga e sprapsme e Balës”, e cila u botua në në vitin 1906. Gavril Dara është marrë me gjuhësi, filozofi dhe arkeologji. Ai ka vdekur në Girgeti, më 15 nëntor të vitit 1895. Ai është një nga përfaqësuesit më të rëndësishëm të Romantizit në kulturën arbëreshe.
Romantizmi, rryma letrare dhe politike të përhapur kudo në Europë krijonte heronjtë e vet. Karekteristikë e rëndësishme e heroit romantik është fakti që ai është hero në jetën e tij të përditshme i mbytur nga rrethanat dhe sentimentalizmi. Ashtu është në të njëjtën kohë dhe një hero ndaj fatit të atdheut. Këto dy tipologji karekteristikash do të jenë përcaktuese për veprat e tjera të mëvonshme të romantizmit shqiptar-arbëresh. Ajo çka mund të themi me plot gojën është fakti që me krijimtarinë e De Radës krijohet një shkollë e përceptimit të naracionit letrar nëpërmjet historisë. Milosao, sigurisht që nuk ka koordinata të caktuara dhe të drejtpërdrejta historike për t’u identifikuar si personazh historik, por epoka ku vepron ka elementë të rëndësishëm siç është konflikti arbër-osman, një konflikt shumë i madh, i cili ndihet kudo në poemë. Në letërsinë arbëreshe nuk do të linimin pa përmendur një poemë shumë të rëndësishme, siç është “Kënga e sprasme” e Gavril Darës, e cila është në të njëjtën frymë si ajo e De Radës, por në vetvete përmban dhe ka një narrativë tjetër.
Ashtu si De Rada, të dyja janë komplet imagjinare, janë pjesë të kujtimeve të një bashkësie kolektive dhe janë pjesë, të cilat nuk i përshtaten drejtpërdrejt realitetit historik siç është “Ali Pashaida” e Sherretit, por bëjnë të mundur, që në një kontekst më të gjerë europian dhe ballkanik të sjellim para lexuesit gjithë detajet dhe atmosferën e madhe të konfliktit me osmanët. Lexuesit janë të dashuruar me personazhet e këtyre poemave, qoftë me Milosaon, qoftë me Rinën, qoftë me vajzën e Lalës, apo me toponime, që janë të rëndësishmë dhe që ndonjëherë vijnë nëpërmjet kujtesës kolektive siç është Moreja, vende të ndryshme të shqiptarëve arvanitas në Greqi, por kurrsesi nuk mund të biem në kurthin e marrjes së një narrative letrare si një e vërtetë historike e drejtpërdrejtë.
Përse e nënvizojmë këtë fakt? Sepse duke e lidhur me kohët e sotme, shpesh herë edhe me tezat e reja që qarkullojnë dhe riqarkullojnë për origjinën e lashtë të popullit shqiptar merren si të vërteta historike ndonjëherë edhe ato që janë drejpërdrejt trille fantastike apo fiction të vetë poetëve dhe që jo domosdoshmërisht shprehin të vërtetën historike sipas dokumentacionit. Duhet ta kuptojmë që epoka e romantizmit dhe mënyrës se si tentohej të shkruhej historia dhe letërsia, duke rikujtuar të kaluarën e lavdishme të popullit e duke krijuar heronj romantikë, jo shpesh herë i përgjigjej realitetit drejtpërdrejtë historik dhe kronologjisë së ngjarjeve historike.

Në këtë drejtim Milosao dhe Plaku Balë janë frut i fantazisë dhe trille letrare të mbështetura mbi kujtesën kolektive arbëre rreth konfliktit arbëro-osman të shekullit XV. Pikërisht nga gjiri i këtij konteksti kulturor një shekull më vonë nën influencat e fuqishme të iluminizmit, luftrave napoloniane dhe romantizmit do të lindte dhe do të merrte udhë sendërtimi i një identiteti të veçantë kulturor e kombëtar, që në revokimin e së kaluarës heroike të epopesë skënderbejane të shekullit XV do të përpiqej të ngjizte një Shqipëri tjetër përtej detit.

Gavril Dara i Riu lindi në Palac Adriano të Sicilisë, më 8 janar 1826. Studimet i kreu në Seminarin arbëresh të Palermos. Vite më vonë mbrojti doktoraturën në drejtësi. Më 1858 botoi fletoren letrare “Palingenesi” (përtëritja e jetës) dhe vite më vonë (1871-1874) drejtoi gazetën “La Riforma”, e cila botohej në Romë. Më 1864 shkroi një poemë prej 1300 vargjesh, e cila titullohej “Ana Maria“. Pasioni i tij ishte poezia dhe folklori. Kështu ai ka lënë në dorëshkrim veprën “Kënga e sprapsme e Balës”, e cila u botua në në vitin 1906. Gavril Dara është marrë me gjuhësi, filozofi dhe arkeologji. Ai ka vdekur në Girgeti, më 15 nëntor të vitit 1895. Ai është një nga përfaqësuesit më të rëndësishëm të Romantizit në kulturën arbëreshe.
Romantizmi, rryma letrare dhe politike të përhapur kudo në Europë krijonte heronjtë e vet. Karekteristikë e rëndësishme e heroit romantik është fakti që ai është hero në jetën e tij të përditshme i mbytur nga rrethanat dhe sentimentalizmi. Ashtu është në të njëjtën kohë dhe një hero ndaj fatit të atdheut. Këto dy tipologji karekteristikash do të jenë përcaktuese për veprat e tjera të mëvonshme të romantizmit shqiptar-arbëresh. Ajo çka mund të themi me plot gojën është fakti që me krijimtarinë e De Radës krijohet një shkollë e përceptimit të naracionit letrar nëpërmjet historisë. Milosao, sigurisht që nuk ka koordinata të caktuara dhe të drejtpërdrejta historike për t’u identifikuar si personazh historik, por epoka ku vepron ka elementë të rëndësishëm siç është konflikti arbër-osman, një konflikt shumë i madh, i cili ndihet kudo në poemë. Në letërsinë arbëreshe nuk do të linimin pa përmendur një poemë shumë të rëndësishme, siç është “Kënga e sprasme” e Gavril Darës, e cila është në të njëjtën frymë si ajo e De Radës, por në vetvete përmban dhe ka një narrativë tjetër.
Ashtu si De Rada, të dyja janë komplet imagjinare, janë pjesë të kujtimeve të një bashkësie kolektive dhe janë pjesë, të cilat nuk i përshtaten drejtpërdrejt realitetit historik siç është “Ali Pashaida” e Sherretit, por bëjnë të mundur, që në një kontekst më të gjerë europian dhe ballkanik të sjellim para lexuesit gjithë detajet dhe atmosferën e madhe të konfliktit me osmanët. Lexuesit janë të dashuruar me personazhet e këtyre poemave, qoftë me Milosaon, qoftë me Rinën, qoftë me vajzën e Lalës, apo me toponime, që janë të rëndësishmë dhe që ndonjëherë vijnë nëpërmjet kujtesës kolektive siç është Moreja, vende të ndryshme të shqiptarëve arvanitas në Greqi, por kurrsesi nuk mund të biem në kurthin e marrjes së një narrative letrare si një e vërtetë historike e drejtpërdrejtë.
Përse e nënvizojmë këtë fakt? Sepse duke e lidhur me kohët e sotme, shpesh herë edhe me tezat e reja që qarkullojnë dhe riqarkullojnë për origjinën e lashtë të popullit shqiptar merren si të vërteta historike ndonjëherë edhe ato që janë drejpërdrejt trille fantastike apo fiction të vetë poetëve dhe që jo domosdoshmërisht shprehin të vërtetën historike sipas dokumentacionit. Duhet ta kuptojmë që epoka e romantizmit dhe mënyrës se si tentohej të shkruhej historia dhe letërsia, duke rikujtuar të kaluarën e lavdishme të popullit e duke krijuar heronj romantikë, jo shpesh herë i përgjigjej realitetit drejtpërdrejtë historik dhe kronologjisë së ngjarjeve historike.
Në këtë drejtim Milosao dhe Plaku Balë janë frut i fantazisë dhe trille letrare të mbështetura mbi kujtesën kolektive arbëre rreth konfliktit arbëro-osman të shekullit XV. Pikërisht nga gjiri i këtij konteksti kulturor një shekull më vonë nën influencat e fuqishme të iluminizmit, luftrave napoloniane dhe romantizmit do të lindte dhe do të merrte udhë sendërtimi i një identiteti të veçantë kulturor e kombëtar, që në revokimin e së kaluarës heroike të epopesë skënderbejane të shekullit XV do të përpiqej të ngjizte një Shqipëri tjetër përtej detit./ Nga Dorian Koçi

 

Gavril Dara i Riu lindi në Palac Adriano të Sicilisë, më 8 janar 1826. Studimet i kreu në Seminarin arbëresh të Palermos. Vite më vonë mbrojti doktoraturën në drejtësi. Më 1858 botoi fletoren letrare “Palingenesi” (përtëritja e jetës) dhe vite më vonë (1871-1874) drejtoi gazetën “La Riforma”, e cila botohej në Romë. Më 1864 shkroi një poemë prej 1300 vargjesh, e cila titullohej “Ana Maria“. Pasioni i tij ishte poezia dhe folklori. Kështu ai ka lënë në dorëshkrim veprën “Kënga e sprapsme e Balës”, e cila u botua në në vitin 1906. Gavril Dara është marrë me gjuhësi, filozofi dhe arkeologji. Ai ka vdekur në Girgeti, më 15 nëntor të vitit 1895. Ai është një nga përfaqësuesit më të rëndësishëm të Romantizit në kulturën arbëreshe.
Romantizmi, rryma letrare dhe politike të përhapur kudo në Europë krijonte heronjtë e vet. Karekteristikë e rëndësishme e heroit romantik është fakti që ai është hero në jetën e tij të përditshme i mbytur nga rrethanat dhe sentimentalizmi. Ashtu është në të njëjtën kohë dhe një hero ndaj fatit të atdheut. Këto dy tipologji karekteristikash do të jenë përcaktuese për veprat e tjera të mëvonshme të romantizmit shqiptar-arbëresh. Ajo çka mund të themi me plot gojën është fakti që me krijimtarinë e De Radës krijohet një shkollë e përceptimit të naracionit letrar nëpërmjet historisë. Milosao, sigurisht që nuk ka koordinata të caktuara dhe të drejtpërdrejta historike për t’u identifikuar si personazh historik, por epoka ku vepron ka elementë të rëndësishëm siç është konflikti arbër-osman, një konflikt shumë i madh, i cili ndihet kudo në poemë. Në letërsinë arbëreshe nuk do të linimin pa përmendur një poemë shumë të rëndësishme, siç është “Kënga e sprasme” e Gavril Darës, e cila është në të njëjtën frymë si ajo e De Radës, por në vetvete përmban dhe ka një narrativë tjetër.
Ashtu si De Rada, të dyja janë komplet imagjinare, janë pjesë të kujtimeve të një bashkësie kolektive dhe janë pjesë, të cilat nuk i përshtaten drejtpërdrejt realitetit historik siç është “Ali Pashaida” e Sherretit, por bëjnë të mundur, që në një kontekst më të gjerë europian dhe ballkanik të sjellim para lexuesit gjithë detajet dhe atmosferën e madhe të konfliktit me osmanët. Lexuesit janë të dashuruar me personazhet e këtyre poemave, qoftë me Milosaon, qoftë me Rinën, qoftë me vajzën e Lalës, apo me toponime, që janë të rëndësishmë dhe që ndonjëherë vijnë nëpërmjet kujtesës kolektive siç është Moreja, vende të ndryshme të shqiptarëve arvanitas në Greqi, por kurrsesi nuk mund të biem në kurthin e marrjes së një narrative letrare si një e vërtetë historike e drejtpërdrejtë.
Përse e nënvizojmë këtë fakt? Sepse duke e lidhur me kohët e sotme, shpesh herë edhe me tezat e reja që qarkullojnë dhe riqarkullojnë për origjinën e lashtë të popullit shqiptar merren si të vërteta historike ndonjëherë edhe ato që janë drejpërdrejt trille fantastike apo fiction të vetë poetëve dhe që jo domosdoshmërisht shprehin të vërtetën historike sipas dokumentacionit. Duhet ta kuptojmë që epoka e romantizmit dhe mënyrës se si tentohej të shkruhej historia dhe letërsia, duke rikujtuar të kaluarën e lavdishme të popullit e duke krijuar heronj romantikë, jo shpesh herë i përgjigjej realitetit drejtpërdrejtë historik dhe kronologjisë së ngjarjeve historike.

Në këtë drejtim Milosao dhe Plaku Balë janë frut i fantazisë dhe trille letrare të mbështetura mbi kujtesën kolektive arbëre rreth konfliktit arbëro-osman të shekullit XV. Pikërisht nga gjiri i këtij konteksti kulturor një shekull më vonë nën influencat e fuqishme të iluminizmit, luftrave napoloniane dhe romantizmit do të lindte dhe do të merrte udhë sendërtimi i një identiteti të veçantë kulturor e kombëtar, që në revokimin e së kaluarës heroike të epopesë skënderbejane të shekullit XV do të përpiqej të ngjizte një Shqipëri tjetër përtej detit.

Gavril Dara i Riu lindi në Palac Adriano të Sicilisë, më 8 janar 1826. Studimet i kreu në Seminarin arbëresh të Palermos. Vite më vonë mbrojti doktoraturën në drejtësi. Më 1858 botoi fletoren letrare “Palingenesi” (përtëritja e jetës) dhe vite më vonë (1871-1874) drejtoi gazetën “La Riforma”, e cila botohej në Romë. Më 1864 shkroi një poemë prej 1300 vargjesh, e cila titullohej “Ana Maria“. Pasioni i tij ishte poezia dhe folklori. Kështu ai ka lënë në dorëshkrim veprën “Kënga e sprapsme e Balës”, e cila u botua në në vitin 1906. Gavril Dara është marrë me gjuhësi, filozofi dhe arkeologji. Ai ka vdekur në Girgeti, më 15 nëntor të vitit 1895. Ai është një nga përfaqësuesit më të rëndësishëm të Romantizit në kulturën arbëreshe.
Romantizmi, rryma letrare dhe politike të përhapur kudo në Europë krijonte heronjtë e vet. Karekteristikë e rëndësishme e heroit romantik është fakti që ai është hero në jetën e tij të përditshme i mbytur nga rrethanat dhe sentimentalizmi. Ashtu është në të njëjtën kohë dhe një hero ndaj fatit të atdheut. Këto dy tipologji karekteristikash do të jenë përcaktuese për veprat e tjera të mëvonshme të romantizmit shqiptar-arbëresh. Ajo çka mund të themi me plot gojën është fakti që me krijimtarinë e De Radës krijohet një shkollë e përceptimit të naracionit letrar nëpërmjet historisë. Milosao, sigurisht që nuk ka koordinata të caktuara dhe të drejtpërdrejta historike për t’u identifikuar si personazh historik, por epoka ku vepron ka elementë të rëndësishëm siç është konflikti arbër-osman, një konflikt shumë i madh, i cili ndihet kudo në poemë. Në letërsinë arbëreshe nuk do të linimin pa përmendur një poemë shumë të rëndësishme, siç është “Kënga e sprasme” e Gavril Darës, e cila është në të njëjtën frymë si ajo e De Radës, por në vetvete përmban dhe ka një narrativë tjetër.
Ashtu si De Rada, të dyja janë komplet imagjinare, janë pjesë të kujtimeve të një bashkësie kolektive dhe janë pjesë, të cilat nuk i përshtaten drejtpërdrejt realitetit historik siç është “Ali Pashaida” e Sherretit, por bëjnë të mundur, që në një kontekst më të gjerë europian dhe ballkanik të sjellim para lexuesit gjithë detajet dhe atmosferën e madhe të konfliktit me osmanët. Lexuesit janë të dashuruar me personazhet e këtyre poemave, qoftë me Milosaon, qoftë me Rinën, qoftë me vajzën e Lalës, apo me toponime, që janë të rëndësishmë dhe që ndonjëherë vijnë nëpërmjet kujtesës kolektive siç është Moreja, vende të ndryshme të shqiptarëve arvanitas në Greqi, por kurrsesi nuk mund të biem në kurthin e marrjes së një narrative letrare si një e vërtetë historike e drejtpërdrejtë.
Përse e nënvizojmë këtë fakt? Sepse duke e lidhur me kohët e sotme, shpesh herë edhe me tezat e reja që qarkullojnë dhe riqarkullojnë për origjinën e lashtë të popullit shqiptar merren si të vërteta historike ndonjëherë edhe ato që janë drejpërdrejt trille fantastike apo fiction të vetë poetëve dhe që jo domosdoshmërisht shprehin të vërtetën historike sipas dokumentacionit. Duhet ta kuptojmë që epoka e romantizmit dhe mënyrës se si tentohej të shkruhej historia dhe letërsia, duke rikujtuar të kaluarën e lavdishme të popullit e duke krijuar heronj romantikë, jo shpesh herë i përgjigjej realitetit drejtpërdrejtë historik dhe kronologjisë së ngjarjeve historike.
Në këtë drejtim Milosao dhe Plaku Balë janë frut i fantazisë dhe trille letrare të mbështetura mbi kujtesën kolektive arbëre rreth konfliktit arbëro-osman të shekullit XV. Pikërisht nga gjiri i këtij konteksti kulturor një shekull më vonë nën influencat e fuqishme të iluminizmit, luftrave napoloniane dhe romantizmit do të lindte dhe do të merrte udhë sendërtimi i një identiteti të veçantë kulturor e kombëtar, që në revokimin e së kaluarës heroike të epopesë skënderbejane të shekullit XV do të përpiqej të ngjizte një Shqipëri tjetër përtej detit./ Nga Dorian Koçi

 

Gavril Dara i Riu lindi në Palac Adriano të Sicilisë, më 8 janar 1826. Studimet i kreu në Seminarin arbëresh të Palermos. Vite më vonë mbrojti doktoraturën në drejtësi. Më 1858 botoi fletoren letrare “Palingenesi” (përtëritja e jetës) dhe vite më vonë (1871-1874) drejtoi gazetën “La Riforma”, e cila botohej në Romë. Më 1864 shkroi një poemë prej 1300 vargjesh, e cila titullohej “Ana Maria“. Pasioni i tij ishte poezia dhe folklori. Kështu ai ka lënë në dorëshkrim veprën “Kënga e sprapsme e Balës”, e cila u botua në në vitin 1906. Gavril Dara është marrë me gjuhësi, filozofi dhe arkeologji. Ai ka vdekur në Girgeti, më 15 nëntor të vitit 1895. Ai është një nga përfaqësuesit më të rëndësishëm të Romantizit në kulturën arbëreshe.
Romantizmi, rryma letrare dhe politike të përhapur kudo në Europë krijonte heronjtë e vet. Karekteristikë e rëndësishme e heroit romantik është fakti që ai është hero në jetën e tij të përditshme i mbytur nga rrethanat dhe sentimentalizmi. Ashtu është në të njëjtën kohë dhe një hero ndaj fatit të atdheut. Këto dy tipologji karekteristikash do të jenë përcaktuese për veprat e tjera të mëvonshme të romantizmit shqiptar-arbëresh. Ajo çka mund të themi me plot gojën është fakti që me krijimtarinë e De Radës krijohet një shkollë e përceptimit të naracionit letrar nëpërmjet historisë. Milosao, sigurisht që nuk ka koordinata të caktuara dhe të drejtpërdrejta historike për t’u identifikuar si personazh historik, por epoka ku vepron ka elementë të rëndësishëm siç është konflikti arbër-osman, një konflikt shumë i madh, i cili ndihet kudo në poemë. Në letërsinë arbëreshe nuk do të linimin pa përmendur një poemë shumë të rëndësishme, siç është “Kënga e sprasme” e Gavril Darës, e cila është në të njëjtën frymë si ajo e De Radës, por në vetvete përmban dhe ka një narrativë tjetër.
Ashtu si De Rada, të dyja janë komplet imagjinare, janë pjesë të kujtimeve të një bashkësie kolektive dhe janë pjesë, të cilat nuk i përshtaten drejtpërdrejt realitetit historik siç është “Ali Pashaida” e Sherretit, por bëjnë të mundur, që në një kontekst më të gjerë europian dhe ballkanik të sjellim para lexuesit gjithë detajet dhe atmosferën e madhe të konfliktit me osmanët. Lexuesit janë të dashuruar me personazhet e këtyre poemave, qoftë me Milosaon, qoftë me Rinën, qoftë me vajzën e Lalës, apo me toponime, që janë të rëndësishmë dhe që ndonjëherë vijnë nëpërmjet kujtesës kolektive siç është Moreja, vende të ndryshme të shqiptarëve arvanitas në Greqi, por kurrsesi nuk mund të biem në kurthin e marrjes së një narrative letrare si një e vërtetë historike e drejtpërdrejtë.
Përse e nënvizojmë këtë fakt? Sepse duke e lidhur me kohët e sotme, shpesh herë edhe me tezat e reja që qarkullojnë dhe riqarkullojnë për origjinën e lashtë të popullit shqiptar merren si të vërteta historike ndonjëherë edhe ato që janë drejpërdrejt trille fantastike apo fiction të vetë poetëve dhe që jo domosdoshmërisht shprehin të vërtetën historike sipas dokumentacionit. Duhet ta kuptojmë që epoka e romantizmit dhe mënyrës se si tentohej të shkruhej historia dhe letërsia, duke rikujtuar të kaluarën e lavdishme të popullit e duke krijuar heronj romantikë, jo shpesh herë i përgjigjej realitetit drejtpërdrejtë historik dhe kronologjisë së ngjarjeve historike.

Në këtë drejtim Milosao dhe Plaku Balë janë frut i fantazisë dhe trille letrare të mbështetura mbi kujtesën kolektive arbëre rreth konfliktit arbëro-osman të shekullit XV. Pikërisht nga gjiri i këtij konteksti kulturor një shekull më vonë nën influencat e fuqishme të iluminizmit, luftrave napoloniane dhe romantizmit do të lindte dhe do të merrte udhë sendërtimi i një identiteti të veçantë kulturor e kombëtar, që në revokimin e së kaluarës heroike të epopesë skënderbejane të shekullit XV do të përpiqej të ngjizte një Shqipëri tjetër përtej detit.

Gavril Dara i Riu lindi në Palac Adriano të Sicilisë, më 8 janar 1826. Studimet i kreu në Seminarin arbëresh të Palermos. Vite më vonë mbrojti doktoraturën në drejtësi. Më 1858 botoi fletoren letrare “Palingenesi” (përtëritja e jetës) dhe vite më vonë (1871-1874) drejtoi gazetën “La Riforma”, e cila botohej në Romë. Më 1864 shkroi një poemë prej 1300 vargjesh, e cila titullohej “Ana Maria“. Pasioni i tij ishte poezia dhe folklori. Kështu ai ka lënë në dorëshkrim veprën “Kënga e sprapsme e Balës”, e cila u botua në në vitin 1906. Gavril Dara është marrë me gjuhësi, filozofi dhe arkeologji. Ai ka vdekur në Girgeti, më 15 nëntor të vitit 1895. Ai është një nga përfaqësuesit më të rëndësishëm të Romantizit në kulturën arbëreshe.
Romantizmi, rryma letrare dhe politike të përhapur kudo në Europë krijonte heronjtë e vet. Karekteristikë e rëndësishme e heroit romantik është fakti që ai është hero në jetën e tij të përditshme i mbytur nga rrethanat dhe sentimentalizmi. Ashtu është në të njëjtën kohë dhe një hero ndaj fatit të atdheut. Këto dy tipologji karekteristikash do të jenë përcaktuese për veprat e tjera të mëvonshme të romantizmit shqiptar-arbëresh. Ajo çka mund të themi me plot gojën është fakti që me krijimtarinë e De Radës krijohet një shkollë e përceptimit të naracionit letrar nëpërmjet historisë. Milosao, sigurisht që nuk ka koordinata të caktuara dhe të drejtpërdrejta historike për t’u identifikuar si personazh historik, por epoka ku vepron ka elementë të rëndësishëm siç është konflikti arbër-osman, një konflikt shumë i madh, i cili ndihet kudo në poemë. Në letërsinë arbëreshe nuk do të linimin pa përmendur një poemë shumë të rëndësishme, siç është “Kënga e sprasme” e Gavril Darës, e cila është në të njëjtën frymë si ajo e De Radës, por në vetvete përmban dhe ka një narrativë tjetër.
Ashtu si De Rada, të dyja janë komplet imagjinare, janë pjesë të kujtimeve të një bashkësie kolektive dhe janë pjesë, të cilat nuk i përshtaten drejtpërdrejt realitetit historik siç është “Ali Pashaida” e Sherretit, por bëjnë të mundur, që në një kontekst më të gjerë europian dhe ballkanik të sjellim para lexuesit gjithë detajet dhe atmosferën e madhe të konfliktit me osmanët. Lexuesit janë të dashuruar me personazhet e këtyre poemave, qoftë me Milosaon, qoftë me Rinën, qoftë me vajzën e Lalës, apo me toponime, që janë të rëndësishmë dhe që ndonjëherë vijnë nëpërmjet kujtesës kolektive siç është Moreja, vende të ndryshme të shqiptarëve arvanitas në Greqi, por kurrsesi nuk mund të biem në kurthin e marrjes së një narrative letrare si një e vërtetë historike e drejtpërdrejtë.
Përse e nënvizojmë këtë fakt? Sepse duke e lidhur me kohët e sotme, shpesh herë edhe me tezat e reja që qarkullojnë dhe riqarkullojnë për origjinën e lashtë të popullit shqiptar merren si të vërteta historike ndonjëherë edhe ato që janë drejpërdrejt trille fantastike apo fiction të vetë poetëve dhe që jo domosdoshmërisht shprehin të vërtetën historike sipas dokumentacionit. Duhet ta kuptojmë që epoka e romantizmit dhe mënyrës se si tentohej të shkruhej historia dhe letërsia, duke rikujtuar të kaluarën e lavdishme të popullit e duke krijuar heronj romantikë, jo shpesh herë i përgjigjej realitetit drejtpërdrejtë historik dhe kronologjisë së ngjarjeve historike.
Në këtë drejtim Milosao dhe Plaku Balë janë frut i fantazisë dhe trille letrare të mbështetura mbi kujtesën kolektive arbëre rreth konfliktit arbëro-osman të shekullit XV. Pikërisht nga gjiri i këtij konteksti kulturor një shekull më vonë nën influencat e fuqishme të iluminizmit, luftrave napoloniane dhe romantizmit do të lindte dhe do të merrte udhë sendërtimi i një identiteti të veçantë kulturor e kombëtar, që në revokimin e së kaluarës heroike të epopesë skënderbejane të shekullit XV do të përpiqej të ngjizte një Shqipëri tjetër përtej detit./ Nga Dorian Koçi