Fundi i shekuliit tw 19-të dhe dekada e parë e shekullit të 20-të shfaqet si një periudhë shumë interesante dhe kyçe në historinë e popujve ballkanikë. Bullgaria, Greqia, Rumania dhe Serbia tashmë kanë hyrë në rrugën e zhvillimit të tyre, ndërsa Shqipëria po përgatitet ende për një revolucion kombëtar. Për të ndihmuar vendin e tyre, shqiptarët që janë shpërngulur në vendet fqinje po organizojnë shoqëri për të ndihmuar atdheun dhe për të ruajtur gjuhën e tyre.
Duhet të përmendim që në fillim, se përveç Bullgarisë, edhe në Stamboll u krijuan shoqëri shqiptare, si “Shoqëria e Letrave” ose “Shoqëria e Stambollit” e vitit 1879, me në krye Sami Frashërin; ndërsa në Bukuresht – “Dega e Shoqërisë së Stambollit”, e themeluar përafërsisht në vitin 1880, nën udhëheqjen e vëllezërve Frashëri, u themelua “Drita”, më 1884 – më vonë u krijua një shoqëri tjetër – “Diturija” (Dituria), dhe më 1899 – kompania “Spresa” (Shpresa). Në vitin 1906 u bashkuan në një të vetme – “Bashkimi” në Kajro dhe Boston.
Ndryshe nga shoqëria në Bukuresht, anëtarët e Dëshirës në Sofje nuk janë intelektualë, por punëtorë të thjeshtë. Më vonë do të bëhet e qartë se njerëz si Kristo Luarasi – me profesion botues, Josif Bageri – këpucar, Spiro Gaja dhe Adam Shkaba – pronarë të një kafeneje të vogël, do të bëjnë një kthesë në histori dhe do të tregojnë se nuk ka nevojë për arsim të lartë, mjafton edukimi për të pasur një zemër të mirë dhe për të qenë plot dëshirë për të bërë një revolucion. Shoqëria Shqiptare në Sofje, ndonëse e themeluar më vonë nga të tjerat, duket se ka arritur me sukses atë që donte, pra të bëhej një nga kolonitë më aktive dhe më domethënëse shqiptare në kapërcyell të dy shekujve dhe veçanërisht në fillim të shekullit të 20-të.
Shtypi luajti një rol të madh social-politik në zhvillimin e lëvizjes kombëtare shqiptare. Më vonë do të mësojmë se si do ta përcaktojnë karakterin e kolonisë shqiptare në Sofje gazetat e shtypura nga anëtarët e shoqërisë. Është e panevojshme të thuhet, si në çdo vend tjetër ballkanik, edhe këtu shtypi është një pasqyrim i asaj që ndodhte në atë kohë në Shqipëri, dmth lufta çlirimtare e shqiptarëve.
Historia e kolonisë shqiptare para formimit të shoqërisë në Sofje
Shqiptarë në Bullgari ka pasur që nga koha osmane. Qytetet dhe fshatrat e njohur sot si Arbanasi, Devnya, Mandritsa janë në fillimet e punës këmbëngulëse shqiptare në tokën bullgare. Me kalimin e kohës Sofja, por edhe Varna, Pleven, Samokov, Plovdiv, Sliven dhe Mali i Rilës u bënë vendbanimi i shqiptarëve. Në shumë prej tyre u shfaqën emra të mëvonshëm si Arbaneshka mëhalla, Arnautska Mahala, Albanska Mahala e të tjerë. Shqiptarët në fillim ishin punëtorë të zakonshëm, zejtarë, prerës, roje sigurie, e më vonë shfaqeshin si bujq, çifligarë, shitës ushqimorë, por më së shumti – në dyqanet që shisnin rrasa guri, dru, qymyr etj.
Është interesante se në fillim bullgarët i pëlqenin shumë. I rëndësishëm është fakti se pas Çlirimit (1878) shqiptarët dhe bullgarët, dorë për dorë, hodhën themelet e epokës së re. Më vonë, kur shoqëria është themeluar, do të shohim se si qeveria e atëhershme bullgare është dashamirëse ndaj saj.
Shqiptarët në Bullgari komunikonin me njëri-tjetrin, vizitonin njëri-tjetrin, këndonin këngë shqipe, festonin bashkë festat (sidomos festat e emrave), ishin të bashkuar, ishin një e tërë, një shoqëri e vogël. Megjithatë, kishte një problem. Ata ishin shqiptarë në zemër, por jo në gjuhë.
Në thelb, dy vende në Sofje dolën miqësore për koloninë shqiptare para dhe pas krijimit të kompanisë Dëshira. Bëhet fjalë për kafenenë “Albania” (Blvd. Maria Luiza 20), në pronësi të Spiro Gaja dhe Adam Shkaba dhe bujtina e Dhimitër Moles. Këto vende ishin si një strehë ku shqiptarët mësonin lajme nga vendi i tyre, vuanin bashkërisht për të, bisedonin me orë të tëra për luftën dhe çlirimin e Shqipërisë.
Patriotët Spiro Gaja, Adam Shkaba dhe Dhimitër Mole janë personalitetet që kontribuan më shumë në krijimin e një shoqërie shqiptare. Në fillim, kur të gjithë kishin ende frikë nga administrata turke, të tre nuk hoqën dorë nga të qenit folës të gjuhës amtare dhe filluan t’ua transmetonin njohuritë e tyre të tjerëve. Prandaj i kërkojnë shoqërisë shqiptare “Drita” në Bukuresht libra në gjuhën e tyre. Prej aty vijnë jo vetëm librat, por edhe gazetat, të cilat mund t’i gjenin në kafenenë “Albania”. Lindi dëshira për t’u lidhur me gjuhën amtare dhe kështu hani i Dhimitër Moles u bë një “shkollë kombëtare” (mësonjëtore kombiare) ku ishte Mole ai që u bë mësues.
Krijimi i një kompanie
Nga malli për atdheun e robëruar, nga malli për gjuhën shqipe, nga malli për një Shqipëri të lirë, si dhe nga malli për një popull të shkolluar, disa anëtarë të kolonisë vendosën të krijojnë shoqërinë “Dëshira”. (Dëshira, Mall) për të përhapur studimin e gjuhës shqipe në Shqipëri dhe jashtë saj. Dhe kështu më 1 janar 1893 u bë mbledhja e parë e kësaj shoqërie në hanin e Dhimitër Moles, i cili edhe hapi mbledhjen.
Thoma Kaçori në kujtimet e tij thotë se dimri i vitit 1893 ishte jashtëzakonisht i akullt. Mirëpo, kjo nuk i pengoi afro 400 shqiptarë (myslimanë e të krishterë, gega e toskë) të vijnë në ceremoninë e hapjes. Nuk arritën as t’i fusin të gjithë njerëzit brenda, por dëgjuan jashtë, në të ftohtë, para derës së hapur.
Këtu është momenti për të përmendur disa fakte interesante rreth kompanisë:
Ajo miraton alfabetin e Shoqërisë së Stambollit;
Anëtar mund të jetë kushdo që dëshiron që gjuha të lulëzojë;
Të huajt mund të pranohen por nuk kanë të drejtë vote;
Një grua mund të jetë anëtare, por përsëri nuk ka të drejtë vote;
Të gjithë anëtarët duhet të jenë një dhe të kenë një qëllim;
Vetëm shqiptarët ortodoksë iu bashkuan shoqërisë, gjë që më vonë do të çonte në dëbimin e Josif Bagerit prej saj;
Vula e kompanisë është një zemër, në mes të së cilës është një kryq, i zëvendësuar më vonë me një shqiponjë, që është flamuri i kompanisë në fakt;
Kërkesa kryesore është autonomia e Shqipërisë brenda administratës turke.
Periudha në të cilën shoqëria është tashmë një fakt
Në vitin 1894, Spiro Gaja u dërgua me mision zbulimi në Shoqërinë Shqiptare në Stamboll, prej nga u kthye me revista, libra dhe gazeta të shumta, të cilat ushqyen entuziazmin e anëtarëve të tjerë për një punë më patriotike. Spiro Gaja shprehet jashtëzakonisht entuziast për takimet e tij me anëtarët e shoqërisë së Stambollit “Drita” Naim dhe Sami Frashëri. Ata filluan të kishin një korrespondencë me njëri-tjetrin dhe një vit më vonë lidhja midis dy shoqërive u forcua më shumë. Ajo po forcohej edhe më shumë pasi i janë bashkuar figura të shquara shqiptare të lëvizjes kombëtare si Luigj Gurakuqi, Papa Kristo Negovani, Petro Nini, Ismail Qemali e të tjerë.
Aktivitete kulturore, arsimore dhe fetare
Qëllimi patriotik i shoqërisë ishte të mbante gjallë gjuhën shqipe, si dhe ndjenjën e përkatësisë shqiptare. Prandaj, ajo zhvillonte aktivitete të gjera kulturore dhe arsimore. Anëtarët e saj shkonin në kishë rregullisht të dielave dhe më pas takoheshin dhe diskutonin gjerësisht idetë e tyre për të ardhmen. Por gjithmonë kryefjala e bisedave të tyre është gjuha shqipe ose më saktë vendi ku studiohet.
Kështu ata vendosën të ngrenë një shkollë shqipe ku mësues do të ishte Kosta Jani Trebicka. Megjithatë, për shkak të mungesës së një ndërtese, ai duhej të shkonte shtëpi më shtëpi, duke u dhënë njohuri të vegjëlve e të mëdhenjve, ditë e natë.
Siç e përmenda në fillim, shqiptarët në koloni janë afër njëri-tjetrit. Shoqëria mbështet anëtarët e saj duke u dhënë atyre këshilla dhe ndonjëherë fonde. Për të mbajtur marrëdhënie të mira shpesh organizohen evente të ndryshme, si p.sh., piknik, në të cilin marrin pjesë të gjithë. Aty mbahen fjalime të zjarrta, recitohen poezi, këndohen këngë dhe kërcejnë të gjithë bashkë.
Gjithashtu, festimi i festave luan një rol të madh në mbajtjen e atmosferës së ngrohtë. Në raste të tilla kompania printon kartolina të veçanta për të ruajtur frymën dhe dashurinë kombëtare mes anëtarëve të saj, me fytyrat e shqiptarëve të shquar si Skënderbeu, Ismail Qemali e të tjerë. Më pas organizohen shfaqje argëtuese dhe skena teatrore. Një nga dramat e para të shfaqura në skenë ishte “Besa” e Sami Frashërit.
Shoqëria “Dëshira” po lufton fort për të bashkuar shqiptarët. “Me biseda e shkrime, me poezi e letra të ndryshme nëpër gazetat e asaj kohe, me shfaqje e skeçe, me fuqinë e kolonive, veprimtarët e flaktë të kolonisë arritën të zgjojnë idetë kombëtare dhe të zhdukin gradualisht përçarjet fetare, suksesi më i madh. për lëvizjen kombëtare. Ata ngritën sloganin: Feja e shqiptarit është shqiptaria”.
Komiteti sekret për mbledhjen e fondeve
Kompania është aktive në mbledhjen e ndihmave për iniciativa të ndryshme. Një shembull i shkëlqyer i kësaj është ai në 1905, pas vrasjes së atdhetarit dhe poetit shqiptar Papa Kristo Negovani, “Dëshira” mbledh fonde për fëmijët e tij, si dhe për ndërtimin e një monumenti për të. Më vonë u bë i mundur edhe botimi i veprave të tij në Sofje dhe Braila.
Shoqëria në kryeqytet organizoi një komitet sekret ekzekutiv revolucionar “Dora e zezë, dora e zezë” në vitin 1911. Ai synonte të ndihmonte Shqipërinë në çlirimin e saj. Kjo është arsyeja e mbledhjes së fondeve për blerjen e armëve. Më pas detashmentet u dërguan në Shqipëri. Veprimtaria revolucionare mbulon veçanërisht moton e komitetit: Liri a vdekje! Ne do të vdesim si burra! Ne duam të drejtat tona! Rroftë dhe rroftë Shqipëria! Poshtë barbaria!. Fatkeqësisht, me shpërthimin e Luftës Ballkanike në vitin 1912, komiteti pushoi veprimtarinë e tij.
Perëndimi i diellit për kompaninë
Gjithçka po shkonte shumë mirë derisa nisi Lufta e Parë Botërore ose më mirë – pasojat e saj. Në atë kohë në Sofje vinin figura nga rryma të ndryshme, me pikëpamje të ndryshme. Me ndërhyrjen e tyre u krijuan dy kompani të reja: Qëndra Vëllazërore (Qendra Vëllazërore) dhe Lidhja Kombëtare (Marrëdhënie Kombëtare). Të dy shoqëritë nuk patën shumë sukses dhe duhej të bashkoheshin me “Dëshirën”.
Më vonë, në vitin 1923, në shoqëri u bënë sërish përmbysje të mëdha dhe kësaj radhe ajo u nda në dy rryma – në ato të rejat, me ide përparimtare dhe në rrymën e të vjetrave, me ato konservatore. Ndarja u bë më e dukshme pas fitores së Revolucionit Demokratik në Shqipëri dhe formimit të qeverisë së re të Fan Nolit.
Në hartë shfaqet një shoqëri e dytë Gjergj Kastrioti, e cila mbështet menjëherë qeverinë e Nolit, ndërsa “Dëshira” hesht. Më vonë, kur Ahmet Zogu erdhi në pushtet, “Dashira” e njohu qeverinë e tij, por e kuptoi menjëherë gabimin dhe u deklarua kundër regjimit. Pas çlirimit të Shqipërisë nga pushtuesi fashist në vitin 1945, kolonia shqiptare në Sofje u riorganizua dhe në vend të Shoqërisë “Dëshira” u shfaq një organizatë e re e përbashkët e quajtur “Fronti Demokratik i Shqiptarëve në Bullgari”.
Në vitin 1962, Klubi i Shoqërisë Shqiptare në Sofje u konfiskua nga qeveria bullgare si pronë e paperëndishme, pasi Shqipëria nuk kishte lidhje kulturore me Bullgarinë. Anëtarët e saj nuk kanë më ku të mblidhen. Kështu, kolonia shqiptare reduktoi veprimtarinë e saj politike dhe kulturore, sepse nuk kishte as klub dhe as mundësi ligjore për të kryer ndonjë veprimtari.
Nga Maria Ruseva, përktheu dhe përshtatati “Diaspora Shqiptare”
(vijon)
Për t’u bërë pjesë e grupit të “Gazeta Diaspora Shqiptare” mjafton të klikoni: Join Group dhe kërkesa do t’ju aprovohet menjëherë.
