Evoluimi i një rrëfimi të vërtetë imagjinar në Shqipëri duhet konsideruar i shkurtër në tërësi, veçanërisht kur krahasohet me rrugën e ndjekur nga letërsitë e tjera kombëtare. Megjithatë, në fillim të shekullit të nëntëmbëdhjetë dhe në fillim të shekullit të njëzetë, dy vepra ishin përpjekur të tregonin një rrugë tjetër, duke u lidhur me rrymat letrare perëndimore dhe duke u përpjekur të futeshin në debatin ndërkombëtar. Fatkeqësisht, ato u shpërfillën shumë shpejt nga komuniteti kulturor i vendit, kryesisht për arsye ideologjike që thanë në syth shtyrjen revolucionare që kishte sjellë me vete lëvizja e Rilindjes në synimet e saj ripërtëritëse.
Romani: një zhanër që zhvillohet me vonesë në Shqipëri
Letërsia shqipe, në fillimet e saj, karakterizohet nga një fazë e gjatë, në të cilën transpozimi i trashëgimisë folklorike në poezi në vargje dhe përmbledhje tregimesh përfaqësonte të vetmen zgjidhje shprehëse. Bëhet fjalë për rrëfime që vinin nga oraliteti i trashëguar, shpesh i shoqëruar nga çiftelia, instrumenti tradicional me tela që përbënte një mbështetje melodike dhe ndjellëse për ata që tregonin histori.
Ne gjejmë dëshminë e parë të një romani – të kuptuar në kuptimin e tij të shekullit të nëntëmbëdhjetë, dhe për rrjedhojë moderne dhe borgjeze – midis fundit të shekullit të nëntëmbëdhjetë dhe fillimit të shekullit të njëzetë. Nëse kjo formë, brenda kulturës perëndimore, do të ishte më e përshtatshme për të përfaqësuar jo vetëm realitetin, por dhe mbi të gjitha natyrën e konflikteve shoqërore që po ndodhnin, në Shqipëri do të na duhet të presim veprat e Agollit dhe Kadare për të siguruar që një histori e plotë e këtij lloji, në gjysmën e dytë të shekullit të njëzetë, mund të ketë një fillim real.
Për më tepër, problemi i një standardi gjuhësor të referencës e gjeti përkufizimin e tij të parë vetëm nga viti 1916 e tutje, kur dialekti gego i Elbasanit u zgjodh si gjuhë kombëtare, më pas u përjashtua nga toskanishtja rreth vitit 1950. Gjuha e re – ende në formim pas hyrjes së madhe të pylltarisë dhe rishikimeve të ligjit – pra dhe letërsisë shqipe, fatet e së cilës u shenjuan për rreth pesëdhjetë vjet nga një ndërhyrje gjithëpërfshirëse me karakter historiko-politik.
Kthesa homologuese e realizmit socialist të dëshiruar nga Enver Hoxha
Pas diktateve kulturore të imponuara nga Enver Hoxha, në fakt, adoptimi sistematik i realizmit socialist bllokoi disa pika kthese në syth që mund të kishin përcjellë shenja inkurajuese të hapjes ndaj bashkëkohësisë perëndimore. Këto, po të pranoheshin, padyshim do të kishin përcaktuar zhvillime të ndryshme në debatin letrar të kohës.
Në vend të kësaj, romani u përqendrua, në një dimension gjithnjë e më inert, në temat funksionale të retorikës së Partisë së Punës si festa e komunitetit rural dhe zbulimi, përmes formës së romanit historik, i rasteve në të cilat figurat e rezistencës ndaj osmanëve dominimi – Skënderbeu, Al Pashë Tepelena – mundën të lartësonin vlerën shqiptare dhe në të njëjtën kohë arritën ta mbanin narrativën në një distancë të sigurt nga rëndësia më e rreptë e regjimit. Edhe shembujt e guerrilasve heroikë kundër dominimit nazi-fashist, që ndodhi në Luftën e Dytë Botërore, u treguan një strehë e sigurt për të mos shkaktuar censurë dhe dëbime ndëshkuese.
Dy vepra të ndryshme: Bardha dhe Temalit dhe Pse?
Spektri i temave që konsideroheshin të përshtatshme për një rrëfim të gjerë, siç mund ta shohim, ishte mjaft i vogël dhe nuk përfshinte përdorimin e zgjidhjeve të romanit dhe introspeksionin psikologjik të personazheve, zgjidhje që gjetkë kishin inervuar të tëra dhe të suksesshme. fillesat letrare transnacionale.
Nga ky këndvështrim, janë të paktën dy vepra që përbëjnë (në këndvështrimin tim) një lloj farë të pambirë brenda letërsisë shqipe dhe veçanërisht brenda historisë së romanit të tij. Këto janë Bardha dhe Temalit, nga Pashko Vasa. Dhe të Pse ?, nga Sterjo Spasse. Me të parën, të shkruar në frëngjisht në 1890 dhe të botuar për herë të parë në Paris, një histori e shkëlqyer dashurie, hakmarrjeje dhe rebelimi – pra me nuanca melodramatike – mund të hapte gjithashtu rrugën në Shqipëri drejt një ndërthurjeje në të cilën përcaktoi kënaqësia e leximit. nga ngjarjet e kombinuara me elemente të kritikës sociale.
Me të dytin, të shkruar në vitin 1935 dhe më pas të ndaluar, jemi dëshmitarë të një komploti ku një protagonist intelektual, doktori i ri Gjon Zaveri, problematik dhe i prirur për reflektim, lëviz pikën kryesore të tregimit brenda një rrëfimi të egos, me rezultate pa dyshim ekspresionistë, duke zbuluar kështu një ndikim të drejtpërdrejtë në lidhje me letërsinë e atëhershme bashkëkohore evropiane. Këto dy vepra mund të përcjellin një gjurmë dhe të përcaktojnë pika të ndryshme kthese.
Përkundrazi, ata u zhvendosën në margjinat e debatit, pa pasur kohën e mësimit të tyre dhe mënyrën për t’u thelluar. Ato mbeten si dy momente të izoluara në rrjedhën e rreth gjashtëdhjetë viteve të prodhimit narrativ, në të cilat jemi dëshmitarë të përhapjes së historive të mbivendosura.
Krahas tensionit argumentues dhe epiko-tragjik të Kadaresë së dytë, përvojat e shkrimtarëve italishtfolës do të duhet të piqen, më në fund të lirë për t’u shprehur dhe larg ankthit të diktaturës, në mënyrë që të shohim rifillimin e rrëfimi borgjez i shekullit XIX-XX dhe temat e aventurierëve. Në këtë kuadër, veçanërisht veprat e shkrimtares Anilda Ibrahimi, të botuara në momentin midis viteve 2008 dhe 2018, përbëjnë një element të vlefshëm lidhjeje me një traditë të censuruar prej kohësh.
Nga Fabio M. Rocchic – Përkthyer dhe përshtatur nga Diaspora Shqiptare
Për t’u bërë pjesë e grupit të “Gazeta Diaspora Shqiptare” mjafton të klikoni: Join Group dhe kërkesa do t’ju aprovohet menjëherë.
