Institucionalizimi i Gjuhës Shqipe nëpërmjet Kongresit Arsimor të Lushnjes

E shtunë, 29 Qershor, 2024
E shtunë, 29 Qershor, 2024

Institucionalizimi i Gjuhës Shqipe nëpërmjet Kongresit Arsimor të Lushnjes

Fjalëskajet (terminologjika teknike) që do përdoreshin në të gjitha shkolla shqiptare dhe që shumica përdoren edhe sot e kësaj dite në sistemin arsimor shqiptar, u përcaktua gjithashtu në Kongresin Arsimor të Lushnjës, duke vendosur kështu themelete përbashkëta për ndërtimin e gjithë sistemit arsimor në trojet shqiptare. Shumë nga këto terma kanë ndryshuar paksa, por interesant është fakti që shumica e tyre janë të dallueshme edhe sot si terma të përditshme që përdoren gjerësisht në shkollat shqiptare.
Më poshtë po japim versionin në të cilin këto terma u publikuan dhe u përhapën në të gjithë shkollat shqiptare nga revista Kumtari Arsimuer që botohej prej Këshilli t’Epêr Arsimuer në Tiranë, që nga marsi i vitit 1921.[1]Ajo që tërheq vëmendjen në këtë botim është versioni frengjisht e disa herë edhe ai gjermanisht, që jepet përbri këtyre skajeve, siç i quajnë në këtë botim termat teknikë, ndërkohë që në protokollet e mbajtura në vetë Kongresin Arsimor të Lushnjës, fjalëskajet kanë përbri versionin latinisht të tyre dhe jo atë frëngjisht. Përveç kësaj në tre numrat e Kumtarit Arsimuer të vitit 1921 jepen gjithsej 219 terma, numri ky i konsideruar si zyrtar, por disa nga termat që janë dhënë në protokollet e Kongresit Arsimor mungojnë këtu, siç janë p.sh. rasat, gjë që të bën të mendosh se numri i saktë i fjalëskajeve nuk është saktësisht 219, por më i madh.
Sidoqoftë, po prezantoj në fillim fjalëskajet siç gjenden tek Kumtari Arsimuer dhe pastaj siç gjenden në disa nga protokollet e Kongresit Arsimor të Lushnjës e që sot ruhen në Arkivin e Muzeut të Kongresit Arsimor të Lushnjës.[2]
Vendime mâ të rândësishme të Kongresit Arsimuer të Lushnjes të mbajtun mbë 15.VIII.1920
Në mbledhje të IIItë mbë 16.VIII.1920 ndën Kryesi të z. A. Xhuvanit u-bisedue përmbi skajet teknike e u-vendos pranimi i ktyneve:
fjali-ja: proposition
tingull-i: son
zânore-ja: vocale
bashktingllore-ja: consonne
dyzânuer-ori: diphtongue
germë-a: lettre
shkroje-a: maniére d’êcrire, grafia (it.)
asjetër: neutre
i shquem: déterminé
i pashquem: indéterminé
shkalla pohore: positif
shkalla krahasore: comparatif
shkalla sipërore: superlatif
përemën vehtuer: pronom personnel
përemën pronuer: pronom possessif
përemën lidhuer: pronom rélatif
përemën pyetës: pronom interrogatif
përemën i pakufishëm; pronom indéfini
folje-a: verbe
veprore: actif
pësore: passif
kaluese: transitif
skaluese: intransitif
pavehtore: impersonnel
mënyrë-a: mode
dëftore: indikatif
lidhore: subjonetif (!)
urdhënore: impératif
dishrore: optativum
kushtore: conditionnel
habitore: admirativum
paskâjore: infinitif
pjesore: particip
përcjellore: gérundif
kohë-a: temps
e tashme: présent
e pakryeme: imparfait
e kryeme: perfectum (kam punuem)
e kryeme e plotë: plus-que-parfait (kishjem punuem)
te kryeme e tejshkueme: passé antérieur (pata punuem)
e ardhshme e tashme: futur simple
e ardhshme e përparshme: futur antérieur
rrâjë-a: racine
mbaresë-a: terminaison
parashtrim-i: préfix
prapashtim-i: suffix
ndajfolje-a: adverbe
ndajfolje vendi: adverbe de lieu
ndajfolje kohe: adverbe temps
ndajfolje mënyre: adverbe mode
ndajfolje sasije: adverbe quantité
ndajfolje pohi: affirmation
ndajfolje mohi: régation
parafjalë-a: préposition
lidhëzë-a: conjonction
pasthirrmë-a: interjection
piksim-i: ponctuation
pikë-a: point[3]
presë-a: virgule
pikë-presë-a: point-virgule
pikë-pyetës-i: point d’intérrogation
pikë-habitës-i: point d’admiration
kllapë-a: parenthése
shquanjës-i: guillements
shqymë-e: élision
brendi-ja: contenu
shqymës-i: apostrophe
vizë: trait d’union[4]
shkalla sipërore përkitse: superlatif rélatif
shkalla sipërore e kputun: superlatif absolu
numrorë-t: numèraux
themelorë: cardinaux
rendorë: ordinaux
emna numrorë (njishi, etj): nomina numerales
folje e rregullshme: verbe régulier
e parregullshme: irrègulier
lakim-i: dèclinaison
me lakuem: décliner
zgjedhim-i: conjugaison
me zgjedhuem: conjuguer
me përkufizuem: définir
përkufizim-i: définition
përkufizisht: definitivement
kryetingull-i: Anlaut = suono iniziale
mestingull-i: Inlaut = suono medio
fundtingull-i: Auslaut = suono finale
veta e parë: premiére perronne (!)
veta e dytë: deuxiéme …
veta e tretë: troisiéme
vehte-ja: se ipsum, soi-méme
emën sendi: nom concret
emën kuptimi: nom abstrait
i përveçëm: propre
i përgjithshëm: commun
përmbledhës: collectif
pjesët e ligjëratës: les parties du discours
pjesë të ndërrueshme: parti variables
kryefjalës: sujet[5]
kallzues-i: praedicatum
emnuer: nominale
foljuer: verbale
cilsuer-ori: attribut
ndajshtim-i: apposition
plotës-i: complément
kundrinë-a: objet
kundrinë e drejtë: complément direct
kundrinë e shdrejtë: complément indirect
fjali e thjeshtë: proposition simple
fjali e përngjitun: proposition composé
e përzieme: complexe
parë a e pavarme: principaleou, indépendente
e dytë a e varme: secondaire ou dèpendente
pohore: positive
mohore: négative
pyetse: interrogative
fjali dishrore: proposition optative
e ndërmjetme: incidente
me ndërtim të drejtë: construction directe
me ndërtim të shdrejtë: construction indirecte
ligjëratë e drejtë: discours direct
ligjëratë e shdrejtë: discours indirect
me diktuem: dicter
me hartuem: composer
hartim-i: composition
diktim-i: dicté
prejardheje: dérivation
arithmetikë-a: arithmetique
numër-i: nombre
shifrë-a: chiffre
me njehun: conter; zählen
me numruem: conter; zählen[6]
me llogaritun: calculer, rechnen
llogari-ja: calcul, Rechnung
njisí-ja: unité
veprim-i: opération
mbledhje-a: addition
edhe: plus
pa: minus
i mbledhshëm: summandus
shumë-a: somme
hekje-a: soustraction
i voglueshëm: minuendus, soustracteur[7]
i hekshëm: subtrahendus sottraendo
mbetje-a: reste
shumim-i: multiplication
bâtuer-ori: facteur
shumuer-ori: multiplicateur
i shumueshëm: multiplicant
produkt-i: produit
herë-a: X
ndamje-a: divizion
ndamës-i: diviseur
i ndashëm, a, i ndarshëm: dividant, divisible
ndashmi-ja, a ndarshmi-ja: devisibilité
saherës, i: quotient
thyesë-a: fraction
thyesë e përgjithshme: fr. ordinaire
thyesë dhjetore: dècimale
e thjeshtë: simple
e pathjeshtë: composé
thyesë-e përzieme a e përierë: fr. composé
numëruer-ori: numerateur
emënuer-ori: dénominateur
vija thyesore: ligne de fraction
thyesë periudhike e thjeshtë,
thyesë periudhike e pathjeshtë
mâ i madhi ndamës i përbashkët: le plus grand commun diviseur
mâ i vogli shumuer i përbashkët: le plus petit commun multiple
mbë: sur
rrâjë-a: racine
fuqi-ja: puissance[8]
katrore-ja: carré
kubike-ja: cubique
sistema metrike: systéme métrique
shumfish-i: multiple
pëmbyllje-a: conclusion
përpjestim-i: proportion
i-e-të përpjestueshëm: proportionne
përpjestueshëm: proportionnellment
përkrahje-e ase raport-i rapport rregulla e treshit: régle de trois
kamatë-a ase uzurë-a: intérêt
përqind-i: le pourcent (fr.) Prozent (gj)
kryegjâ-ja ase krenë-t: capital
kohë-a: temps
afat-i: terme, délai; Zeitraum (gj)
shkont-i: éscompte
përlidhje-a: alliage (fr.), die Legierung
trazyrë-a ase trazim-i: mélange, Mischungsrechm(!)ung (gj)
rrotull-i: cecle (fr.) Kreis (gjerm.)
rreth-i: circonférence (fr.) Unfang (!)
përshkruer-ori: diamétre
terthore-ja: diagonale
vijë e drejtë: ligne droíte
vijë e thyeme: ligne coube
vijë e përzieme: ligne mixte
vijë orizontore: ligne horizontale
vijë pingultë: ligne verticate (!)
vijë e pjerme: incliné
kulmore: perpendiculaire
vijë paralele a e palardhëtë: ligne paralléle
vijë e avitëshme: ligne convergente
vijë e shmangëshme: divergente
vijë bashkërendunë: ligne concurrente
vijë e përkufizueme: ligne défini[9]
vijë e papërkufizueme: ligne indéfini
skutë e drejtë: angle droit, Rechter Winkel,
e plotë: Voller
ngushtë: aigu, Spitzer
e hapët: obtus, Stumfer.
ndeme a e nderë: angle étendu, Gestreckter Winkel
kryesore: angle complèmentaire
shtesore: supplémentaire
e përmbrendshme: interne
e përjashtme: externe
përkundërtë: gegwiukal (!)
njianëshme: anwinkel
përbrinjët: Nebenwinkel
kulmore: Scheiten Winkel
vij e kijthët: ligne secante; Transversale (gj)[10]
Verejtje – Skâjet teknike të vendosuna në Kongres të Lushnjës janë gjâna për t’u biseduem e për t’u rrahun prap; prandaj disa nga kto undryshuen pas bisedimesh e të rrahuna mendimesh.[11]
Fakti që frengjishtja përdorej si gjuhë referenciale nga studiuesit shqiptarë nuk është surprizë në vetvete, po të kemi parasysh të gjitha zhvillimet intelektuale shqiptare deri në atë kohë, por sidomos gjatë shekullit XIX. Kjo tendencë e përdorimit të frengjishtes si lingua franca është shumë më e vjetër në fakt, e documentohet që në mesjetë. Nuk është vetëm krijimi i Mbretërisë së Arbërisë (Regnum Albaniae)nga francezi Karl I Anzhu më 21.02.1272, dhe ekzistenca e një administrate franceze në trojet shqiptare që në atë kohë, ajo që e përligj gjuhën franceze në territoret shqiptare, sidomos si gjuhë të elitës. Në një letër, më saktë traktat, të dalë nga kancelaria anzhuine e Karlit II Anzhu, letër kjo e shkruar në frengjishtmë 18 tetor 1305,[12]jepet edhe arsyeja se përse në vend që të shkruhej në latinisht siç ishte normale për kancelarinë anzhuine, kjo letër është e shkruar frengjisht. Në letër thuhet që kërkesa për të përdorur frengjishten kishte ardhur nga konti iQefalonisë “sipas zakonit të baronëve frëngë në More për të shkruar në frengjisht.[13]
Megjithatë për të parë se përse ka ndodhur ndryshimi i gjuhës referenciale nga latinishtja gjatë Kongresit të Lushnjës, në frengjishte në botimin dhe përhapjen e fjalëskajeve pas Kongresit të Lushnjës, sigurisht që duhet të shohim profilin e pjesëmarrësve në Kongres dhe të vendimmarrësve për zbatimin e vendimeve të Kongresit. Gjithsesi më poshtë po japim fjalëskajet me referenca në latinisht, ashtu siç janë vendosur në ditët e Kongresit.
PROTOKOLL[14] mbi mbledhjen e IItë qi u mbajtë sod më orën 4 mbas dreke, tue qenë pranë këta zot.: Z. Fekeçi, Kandili, Mborja, Pluca, e Mikeli, Belkameni e Margjini.
Urdhëni i ditës në këtë mbledhje qene “fjalëskajet” (termina teknika (!)) të gramatikës edhe me shumësi xanësh u vendos qi sod e mbrapa në të gjitha shkollat kombtare të përdoren këto fjalëskaje:
gramatikë = grammatica (lat.)
fjalim-i = proposition
fjalë-a = verbum
rroké-ja = sillaba
zâ = (vox), suonus
zanore = vocalis
bashkzanore = consonans
germë-a = littera
dyzanore = diphtongus
emën = substantivum
nyje – nyja[15] = articulus
gjini = genus
mashkullore = masculinum
femnore = femmininum
astjatër = neutrum
numër = numerum
njêjës-i = singular
shumës-i = plural
i caktuem = determinativum
i pacaktuem = indeterminativum
lakim = declination
rasë-a = casus[16]
emnore = nominativum
gjinore = genitivum
dhânore = dativum
kallxore = accusativum
thirrore = vocativum
vendore = locativum
rrjedhore = ablativum
mbiemër = adjektivum (!)
pohenik = positivus
krahanik = comparativus
sypërnik = superlativus
përemni = pronomen
vetëtuer = personales pron.
zotnuer = possessivum pron.
diftuer = demostrativum pron.
pyetuer = interogativum pron.
permenduer = relativum pron.
sasuer = quantitativum pron.
bredhuer = reflexivum pron.
i paskajuem = indefinitivum pron.
njenitjetruer[17] = reciprocum pron.
Në mbledhjen e IIItë qi dot mbahet të hanen më 16 të k.m. në orën 7 para dreke u vendue qi të vijoj urdhëni i ditës i mbledhjes së IItë.
Mbledhja u mbyll në 7 ½ h mbas dreke.
Lushnje, 15/VIII-1920. Kryetari (firma) Z. Fekeçi
Ocular, Protokollist:
(firma) Ndue, Palucaj, Belkameni, Kondili, Mborja, Kole Margjini
PROTOKOLL[18] mbi mbledhje të III, qi u mbajtë sot m’orën 9 para dreke tue qenë pranë Z Fekeçi, Aleks. Xhuvani, Nd. Paluca, G. Mikeli, Ahmet Gashi, Ismail Anamali, Mborja, Kondili, Bellkameni, Papapano, Margjini, Pogoni e Ilia Dilo.
Mbassi në mbledhjet qi u mbajtne më 15.VIII.1920 nuk kishin arrijtë edhe mist e kongresit nga Elbasani e Gjinokastra (është zhgarravitur fjala: e Berati), u pá me udhë qi të ju këndohet, Zotnive t’ardhun rishtas, protokolli i dy mbledhjeve qi u mbajtnë me 15 të këtij moji para dreke e mbas dreke; gjith ashtu u pa edhe e nevojshme qi të këndohen shkresat e Ministrís i arësimit tue i përkrahë këto njenen me tjetrën.
Me gjithë se Ministrija e Arësimit e kish emnue për kryetar të kongresit Z. Xhovanin, Z. E tij nuk desht qi të prishet vendimi i bâm në mbledhje të parë, por kërkoj qi si kryetar i kongresit të mbesi prap Z. Çekezi.
Misët e ardhun rishtas kërkuen vetëm, qi fjalë-skâjet e gramatikës, qi ishin caktue në mbledhje të II, të shqyrtoheshin edhe nji herë, prej të cilave u qortuen këto fjalë qi këtu poshtë ndjekun:
fjalí -a = proposition
tingëll-i = suonus
zânore-ja[19] = vocalis
bashktingllore-a = diphtongus
shkroje-a = grafi, Schreibart
asjetër = neutrum
i shquem = determinativum
i pashquem = indeterminativum
shkalla pohore = positivum
shkalla krahasore = komparativum (!)
shkalla syprore = superlativum
përémër vetuer = personale pronomen
përémër pronuer = possesivum pronomen
përémër njanitjetruer = reciprokum[20] pronomen.
Në mbledhje të IV qi do të mbahet të hanën me 16 të k. m. m’orën 3 mbas dreke u vendue qi të víjoj urdhni i ditës i mbledhjes së III.
Mbledhja qi kishte fillue m’orën 9 para dreke u mbyll m’orën 11.
Lushnje, 16.VIII.1920. Kryetar: (firma) Fekeçi
Antar Protokollist
Kolë Margjini
Aleksandër Xhuvani (dhe kanë firmosur edhe Ndue Paluca, Dilo, Papapani, Cana, Anamali, Ahmet Gashi, Mborja, Kondili, …)[21]
PROTOKOLL[22] mbi mbledhje të IV qi u mbajtë sot m’orën 3 mbas dreke, në të cilën muerën pjesë të gjithë kongresistët qi u përmendnë në mbledhje të III.
Në këtë mbledhje vijoj urdhni i ditës i mbledhjes së III, tue vazhdue mâ tutje në caktim të fjalëskâjeve gramatikore. Fjalëskâjet gramatikore qi u caktuen në ketë mbledhje janë këto:
folje-a = verbum
formë – a = forma
veprore = activum
pësore = passivum
kalojse = transitivum v.
skalojse = intransitivum v
pavetore = impersonalis
mënyrë = modus
diftore = indicativum
lidhore = coniunctivum
urdherore = imperativum
dishrore = optativum
kushtore = condicionalis
habitore = admirativum
paskâjore = infinitivum
pjesore = participum
përcjellore = gerundium
kohë = tempus
e tashme = praesens (unë kam, jam)
e shkueme = passaturs
e pritme = futurum
e pa kryeme = imperfectum (mëishe, kishe)[23]
e kryeme = perfectum (unë jam qenë)
e kryeme e thjeshtë = aoristum (unëkjeçë)
e kryeme e plotë = plus-quam-perfect (unë kam pasë qenë)
e kryeme e parashkueme = (unë kish jem pasë qenë)
e kryeme e tejshkueme = unë pata qenë, pasë)
e pritme e thjeshtë = futurum
e pritme e plotë = futurum exactum
rrâjë-a = radix
mbaresë -a = desinens
parashtim -i = praefix
mbrapashtim -i = sufix
ndajfolje = adverbum
parafjalë -a[24] = praeposition
lidhce -a[25] = coniunction
piksim -i = inter-punction
pikë -a = punctum
presé -a = virgula
piképresë -a = punctum virgula
dy pika = punctum duplum
pikëpyetës -i = interogativum
pikëhabitës -i = admírativum
kllapë -a = parantesis
shquanjës – i = (“….”)
ndajfolje I vendi
II kohe
III mënyre
IV sasije
V a) pohi b) mohi c) dyshimi[26]
Përmbajtja e plotë të protokolleve do të jepet në botimin e plotë të këtij shkrimi si punim shkencor, por disa nga pyetjet që vlejnë të përmenden në lidhje me këto dokumente duhet të hedhin dritë mbi aspekte të formimit të shkollave tona që ndoshta duhet të rishikohen nga një këndvështrim tjetër në të ardhmen. Siç duket nga fjalëskajet e huazuara në këtë Kongres, gjuha shqipe është dashur t’u nënshtrohej kallëpeve ekzistuese të studimit të një gjuhe, siç ishte frengjishtja, respektivisht latinishtja. Edhe pse gjuha shqipe është gjuhë indo-evropiane, duhet pasur parasysh që ajo nuk është gjuhë neo-latine, kështu që jo të gjitha aspektet e shqipes mund të trajtohen mirë me këtë lloj korrnize gjuhësore.
Për ta ilustruar këtë do të sillja rastin e gjatësisë së zanoreve në shqip që janë të ndryshme nga theksi, të cilin jemi mësuar të përdorim më shumë në shkolla. Nga gjatësia e zanoreve varet shumë përdorimi i saktë i zanores -ë në fund të fjalës, sidomos për të formuar shumësin. Po të marrim p.sh. rastin e fjalës gur dhe gurë, të dyja e kanë theksin mbi zanoren -u-, por po të kemi parasysh që në rastin e parë zanorja -u- është e shkurtër e në të dytin është e gjatë, atëherë është e lehtë të kuptojmë se përse duhet zanorja -ë në fund. Raste të tilla ka shumë në gjuhën shqipe: shok/shokë, punëtor/punëtorë, shqiptar/shqiptarë, qen/qenë (kam qenë), plak/plakëe shumë e shumë të tjera, të cilat shpjegohen vetëm me gjatësinë apo shkurtësinë e zanores, siç njihet gjerësisht në gjuhën hungareze edhe pse nuk është gjuhë indo-evropiane, dhe jo me theksin e zanores siç prezantohet në gjuhët indo-evropiane.
Po kështu p.sh. po të shohim rasën thirrorenë shqip, vëmë re që ajo është akoma mjaft dinamike në shqip, edhe pse ajo është e reduktuar në gjuhët e tjera indo-evropiane. Në shqip, thirrorja madje ka edhe gjini dhe numëer, që vazhdon të përdoret aktivisht (oj, moj, or, mor, ore, more, etj.) dhe që janë pasuri gjuhësore karakteristike për shqipen, e që nuk kanë ekuivalentim të saktë në gjuhët latine. Po kështu, mënyra sesi studiohen rasat vazhdon të jetë mënyra klasike e mësimit të latinishtes, ku gjinorja vjen pas emërores, ndërkohë që në Evropën Perëndimore latinishtja studiohet në formë më të thjeshtuar dhe efikase, duke e vendosur kallëzoren menjëherë pas emërores, për shkak të ngjashmërisë së madhe që kanë këto dy rasa. Shumë çështje të tjera gjuhësore do të adresoheshin më mirë, nëse do të kihej parasysh që shqipja nuk mund të hyjë plotësisht në kostumin që i është prerë, por studimi i saj përtej këtij kostumi do t’i jepte asaj një frymëmarrje tjetër. /Dielli/
Referenca
[1]Kumtari Arsimuer: Revistë Pedagogjike-Arsimore, Gjuhësore Letrare e Kritike që filloi të botohej një herë në muaj që nga marsi i vitit 1921 prejKëshilli t’Epêr Arsimuer në Tiranë. https://bibliotekadigjitale.bksh.al/iiif/…
[2] Me këtë rast falenderoj Arvenola Gjatën për ndihmën që më dha për t’i nxjerrë skanimet e këtyre protokolleve nga Arkivi i Muzeut të Kongresit Arsimor të Lushnjës.
[3]Kumtari Arsimuer: Revistë Pedagogjike-Arsimore, Gjuhësore, Letrare e Kritike, del një herë në muaj në gjuhën shqipe (Tiranë, nr. 1, 1921), 11.
[4]Po aty, f. 11.
[5]Kumtari Arsimuer: Revistë Pedagogjike-Arsimore, Gjuhësore, Letrare e Kritike, del një herë në muaj në gjuhën shqipe (Tiranë, nr. 2, 1921),33.
[6] Po aty, f. 34.
[7]Kumtari Arsimuer: Revistë Pedagogjike-Arsimore, Gjuhësore, Letrare e Kritike, del një herë në muaj në gjuhën shqipe (Tiranë, nr. 3, 1921), 37.
[8] Po aty.
[9]Kumtari Arsimuer: Revistë Pedagogjike-Arsimore, Gjuhësore, Letrare e Kritike, del një herë në muaj në gjuhën shqipe (Tiranë, nr. 3, 1921), 38.
[10]Po aty, 39.
[11] Po aty, f. 11.
[12] Kjo letër jepet për herë të parë nga Andreas Kiesewetter, “Il trattato del 18 ottobre 1305 fra Filippo I di Taranto e Giovanni I Orsini di Cefalonia per la conquista dell’Epiro,”in Archivio storico pugliese XLVII (1994): 177–213.
[13]Apendiksi 2 te Kiesewetter,”Il trattato,”207-212.
[14] Arkivi i Muzeut të Lushnjës. Ky protokoll fillon në faqen 3.
[15] Fjala nyja është shtuar më vonë nga një dorë tjetër dhe me ngjyrë blu të çelët.
[16] Këtu fillon faqja 4 e procesverbalit.
[17] Shkronja -t- e parë duket sikur është fshirë duke e bërë këtë fjalëskajore të duket si “njenijetruer”
[18] Arkivi i Muzeut të Lushnjës. Ky protokoll fillon në faqen 5.
[19] Fjala ‘zanore’ është shkruar nga një dorë tjetër dhe është me ngjyrë të zezë.
[20] Shkronja k që është gabim në latinisht, është korrigjuar me c sipër.
[21] Këtu mbaron faqja 6.
[22] Fillon në faqen 7.
[23] Mbaron faqja 7.
[24] Një dorë tjetër ka shtuar -s në fund të fjalës dhe -i duke e bërë fjalën të duket: parafjalës, -i.
[25] Me laps është bërënjë korrigjim mbi -c, duke e bërë fjalën të duket: lidhëse
[26]Këtu mbaron faqja 8.
May be a black-and-white image of 1 person and outdoors
Titulli origjinal – INSTITUCIONALIZIMI I GJUHËS SHQIPE NËPËRMJET KONGRESIT ARSIMOR TË LUSHNJES – 15-29 GUSHT 1920
Dr. Etleva LALA
Eötvös Loránd Tudományegyetem (Universiteti ELTE)
Programi i Albanologjisë, Budapest, Hungari
Për t’u bërë pjesë e grupit të “Gazeta Diaspora Shqiptare” mjafton të klikoni: Join Group dhe kërkesa do t’ju aprovohet menjëherë. 
Fjalëskajet (terminologjika teknike) që do përdoreshin në të gjitha shkolla shqiptare dhe që shumica përdoren edhe sot e kësaj dite në sistemin arsimor shqiptar, u përcaktua gjithashtu në Kongresin Arsimor të Lushnjës, duke vendosur kështu themelete përbashkëta për ndërtimin e gjithë sistemit arsimor në trojet shqiptare. Shumë nga këto terma kanë ndryshuar paksa, por interesant është fakti që shumica e tyre janë të dallueshme edhe sot si terma të përditshme që përdoren gjerësisht në shkollat shqiptare.
Më poshtë po japim versionin në të cilin këto terma u publikuan dhe u përhapën në të gjithë shkollat shqiptare nga revista Kumtari Arsimuer që botohej prej Këshilli t’Epêr Arsimuer në Tiranë, që nga marsi i vitit 1921.[1]Ajo që tërheq vëmendjen në këtë botim është versioni frengjisht e disa herë edhe ai gjermanisht, që jepet përbri këtyre skajeve, siç i quajnë në këtë botim termat teknikë, ndërkohë që në protokollet e mbajtura në vetë Kongresin Arsimor të Lushnjës, fjalëskajet kanë përbri versionin latinisht të tyre dhe jo atë frëngjisht. Përveç kësaj në tre numrat e Kumtarit Arsimuer të vitit 1921 jepen gjithsej 219 terma, numri ky i konsideruar si zyrtar, por disa nga termat që janë dhënë në protokollet e Kongresit Arsimor mungojnë këtu, siç janë p.sh. rasat, gjë që të bën të mendosh se numri i saktë i fjalëskajeve nuk është saktësisht 219, por më i madh.
Sidoqoftë, po prezantoj në fillim fjalëskajet siç gjenden tek Kumtari Arsimuer dhe pastaj siç gjenden në disa nga protokollet e Kongresit Arsimor të Lushnjës e që sot ruhen në Arkivin e Muzeut të Kongresit Arsimor të Lushnjës.[2]
Vendime mâ të rândësishme të Kongresit Arsimuer të Lushnjes të mbajtun mbë 15.VIII.1920
Në mbledhje të IIItë mbë 16.VIII.1920 ndën Kryesi të z. A. Xhuvanit u-bisedue përmbi skajet teknike e u-vendos pranimi i ktyneve:
fjali-ja: proposition
tingull-i: son
zânore-ja: vocale
bashktingllore-ja: consonne
dyzânuer-ori: diphtongue
germë-a: lettre
shkroje-a: maniére d’êcrire, grafia (it.)
asjetër: neutre
i shquem: déterminé
i pashquem: indéterminé
shkalla pohore: positif
shkalla krahasore: comparatif
shkalla sipërore: superlatif
përemën vehtuer: pronom personnel
përemën pronuer: pronom possessif
përemën lidhuer: pronom rélatif
përemën pyetës: pronom interrogatif
përemën i pakufishëm; pronom indéfini
folje-a: verbe
veprore: actif
pësore: passif
kaluese: transitif
skaluese: intransitif
pavehtore: impersonnel
mënyrë-a: mode
dëftore: indikatif
lidhore: subjonetif (!)
urdhënore: impératif
dishrore: optativum
kushtore: conditionnel
habitore: admirativum
paskâjore: infinitif
pjesore: particip
përcjellore: gérundif
kohë-a: temps
e tashme: présent
e pakryeme: imparfait
e kryeme: perfectum (kam punuem)
e kryeme e plotë: plus-que-parfait (kishjem punuem)
te kryeme e tejshkueme: passé antérieur (pata punuem)
e ardhshme e tashme: futur simple
e ardhshme e përparshme: futur antérieur
rrâjë-a: racine
mbaresë-a: terminaison
parashtrim-i: préfix
prapashtim-i: suffix
ndajfolje-a: adverbe
ndajfolje vendi: adverbe de lieu
ndajfolje kohe: adverbe temps
ndajfolje mënyre: adverbe mode
ndajfolje sasije: adverbe quantité
ndajfolje pohi: affirmation
ndajfolje mohi: régation
parafjalë-a: préposition
lidhëzë-a: conjonction
pasthirrmë-a: interjection
piksim-i: ponctuation
pikë-a: point[3]
presë-a: virgule
pikë-presë-a: point-virgule
pikë-pyetës-i: point d’intérrogation
pikë-habitës-i: point d’admiration
kllapë-a: parenthése
shquanjës-i: guillements
shqymë-e: élision
brendi-ja: contenu
shqymës-i: apostrophe
vizë: trait d’union[4]
shkalla sipërore përkitse: superlatif rélatif
shkalla sipërore e kputun: superlatif absolu
numrorë-t: numèraux
themelorë: cardinaux
rendorë: ordinaux
emna numrorë (njishi, etj): nomina numerales
folje e rregullshme: verbe régulier
e parregullshme: irrègulier
lakim-i: dèclinaison
me lakuem: décliner
zgjedhim-i: conjugaison
me zgjedhuem: conjuguer
me përkufizuem: définir
përkufizim-i: définition
përkufizisht: definitivement
kryetingull-i: Anlaut = suono iniziale
mestingull-i: Inlaut = suono medio
fundtingull-i: Auslaut = suono finale
veta e parë: premiére perronne (!)
veta e dytë: deuxiéme …
veta e tretë: troisiéme
vehte-ja: se ipsum, soi-méme
emën sendi: nom concret
emën kuptimi: nom abstrait
i përveçëm: propre
i përgjithshëm: commun
përmbledhës: collectif
pjesët e ligjëratës: les parties du discours
pjesë të ndërrueshme: parti variables
kryefjalës: sujet[5]
kallzues-i: praedicatum
emnuer: nominale
foljuer: verbale
cilsuer-ori: attribut
ndajshtim-i: apposition
plotës-i: complément
kundrinë-a: objet
kundrinë e drejtë: complément direct
kundrinë e shdrejtë: complément indirect
fjali e thjeshtë: proposition simple
fjali e përngjitun: proposition composé
e përzieme: complexe
parë a e pavarme: principaleou, indépendente
e dytë a e varme: secondaire ou dèpendente
pohore: positive
mohore: négative
pyetse: interrogative
fjali dishrore: proposition optative
e ndërmjetme: incidente
me ndërtim të drejtë: construction directe
me ndërtim të shdrejtë: construction indirecte
ligjëratë e drejtë: discours direct
ligjëratë e shdrejtë: discours indirect
me diktuem: dicter
me hartuem: composer
hartim-i: composition
diktim-i: dicté
prejardheje: dérivation
arithmetikë-a: arithmetique
numër-i: nombre
shifrë-a: chiffre
me njehun: conter; zählen
me numruem: conter; zählen[6]
me llogaritun: calculer, rechnen
llogari-ja: calcul, Rechnung
njisí-ja: unité
veprim-i: opération
mbledhje-a: addition
edhe: plus
pa: minus
i mbledhshëm: summandus
shumë-a: somme
hekje-a: soustraction
i voglueshëm: minuendus, soustracteur[7]
i hekshëm: subtrahendus sottraendo
mbetje-a: reste
shumim-i: multiplication
bâtuer-ori: facteur
shumuer-ori: multiplicateur
i shumueshëm: multiplicant
produkt-i: produit
herë-a: X
ndamje-a: divizion
ndamës-i: diviseur
i ndashëm, a, i ndarshëm: dividant, divisible
ndashmi-ja, a ndarshmi-ja: devisibilité
saherës, i: quotient
thyesë-a: fraction
thyesë e përgjithshme: fr. ordinaire
thyesë dhjetore: dècimale
e thjeshtë: simple
e pathjeshtë: composé
thyesë-e përzieme a e përierë: fr. composé
numëruer-ori: numerateur
emënuer-ori: dénominateur
vija thyesore: ligne de fraction
thyesë periudhike e thjeshtë,
thyesë periudhike e pathjeshtë
mâ i madhi ndamës i përbashkët: le plus grand commun diviseur
mâ i vogli shumuer i përbashkët: le plus petit commun multiple
mbë: sur
rrâjë-a: racine
fuqi-ja: puissance[8]
katrore-ja: carré
kubike-ja: cubique
sistema metrike: systéme métrique
shumfish-i: multiple
pëmbyllje-a: conclusion
përpjestim-i: proportion
i-e-të përpjestueshëm: proportionne
përpjestueshëm: proportionnellment
përkrahje-e ase raport-i rapport rregulla e treshit: régle de trois
kamatë-a ase uzurë-a: intérêt
përqind-i: le pourcent (fr.) Prozent (gj)
kryegjâ-ja ase krenë-t: capital
kohë-a: temps
afat-i: terme, délai; Zeitraum (gj)
shkont-i: éscompte
përlidhje-a: alliage (fr.), die Legierung
trazyrë-a ase trazim-i: mélange, Mischungsrechm(!)ung (gj)
rrotull-i: cecle (fr.) Kreis (gjerm.)
rreth-i: circonférence (fr.) Unfang (!)
përshkruer-ori: diamétre
terthore-ja: diagonale
vijë e drejtë: ligne droíte
vijë e thyeme: ligne coube
vijë e përzieme: ligne mixte
vijë orizontore: ligne horizontale
vijë pingultë: ligne verticate (!)
vijë e pjerme: incliné
kulmore: perpendiculaire
vijë paralele a e palardhëtë: ligne paralléle
vijë e avitëshme: ligne convergente
vijë e shmangëshme: divergente
vijë bashkërendunë: ligne concurrente
vijë e përkufizueme: ligne défini[9]
vijë e papërkufizueme: ligne indéfini
skutë e drejtë: angle droit, Rechter Winkel,
e plotë: Voller
ngushtë: aigu, Spitzer
e hapët: obtus, Stumfer.
ndeme a e nderë: angle étendu, Gestreckter Winkel
kryesore: angle complèmentaire
shtesore: supplémentaire
e përmbrendshme: interne
e përjashtme: externe
përkundërtë: gegwiukal (!)
njianëshme: anwinkel
përbrinjët: Nebenwinkel
kulmore: Scheiten Winkel
vij e kijthët: ligne secante; Transversale (gj)[10]
Verejtje – Skâjet teknike të vendosuna në Kongres të Lushnjës janë gjâna për t’u biseduem e për t’u rrahun prap; prandaj disa nga kto undryshuen pas bisedimesh e të rrahuna mendimesh.[11]
Fakti që frengjishtja përdorej si gjuhë referenciale nga studiuesit shqiptarë nuk është surprizë në vetvete, po të kemi parasysh të gjitha zhvillimet intelektuale shqiptare deri në atë kohë, por sidomos gjatë shekullit XIX. Kjo tendencë e përdorimit të frengjishtes si lingua franca është shumë më e vjetër në fakt, e documentohet që në mesjetë. Nuk është vetëm krijimi i Mbretërisë së Arbërisë (Regnum Albaniae)nga francezi Karl I Anzhu më 21.02.1272, dhe ekzistenca e një administrate franceze në trojet shqiptare që në atë kohë, ajo që e përligj gjuhën franceze në territoret shqiptare, sidomos si gjuhë të elitës. Në një letër, më saktë traktat, të dalë nga kancelaria anzhuine e Karlit II Anzhu, letër kjo e shkruar në frengjishtmë 18 tetor 1305,[12]jepet edhe arsyeja se përse në vend që të shkruhej në latinisht siç ishte normale për kancelarinë anzhuine, kjo letër është e shkruar frengjisht. Në letër thuhet që kërkesa për të përdorur frengjishten kishte ardhur nga konti iQefalonisë “sipas zakonit të baronëve frëngë në More për të shkruar në frengjisht.[13]
Megjithatë për të parë se përse ka ndodhur ndryshimi i gjuhës referenciale nga latinishtja gjatë Kongresit të Lushnjës, në frengjishte në botimin dhe përhapjen e fjalëskajeve pas Kongresit të Lushnjës, sigurisht që duhet të shohim profilin e pjesëmarrësve në Kongres dhe të vendimmarrësve për zbatimin e vendimeve të Kongresit. Gjithsesi më poshtë po japim fjalëskajet me referenca në latinisht, ashtu siç janë vendosur në ditët e Kongresit.
PROTOKOLL[14] mbi mbledhjen e IItë qi u mbajtë sod më orën 4 mbas dreke, tue qenë pranë këta zot.: Z. Fekeçi, Kandili, Mborja, Pluca, e Mikeli, Belkameni e Margjini.
Urdhëni i ditës në këtë mbledhje qene “fjalëskajet” (termina teknika (!)) të gramatikës edhe me shumësi xanësh u vendos qi sod e mbrapa në të gjitha shkollat kombtare të përdoren këto fjalëskaje:
gramatikë = grammatica (lat.)
fjalim-i = proposition
fjalë-a = verbum
rroké-ja = sillaba
zâ = (vox), suonus
zanore = vocalis
bashkzanore = consonans
germë-a = littera
dyzanore = diphtongus
emën = substantivum
nyje – nyja[15] = articulus
gjini = genus
mashkullore = masculinum
femnore = femmininum
astjatër = neutrum
numër = numerum
njêjës-i = singular
shumës-i = plural
i caktuem = determinativum
i pacaktuem = indeterminativum
lakim = declination
rasë-a = casus[16]
emnore = nominativum
gjinore = genitivum
dhânore = dativum
kallxore = accusativum
thirrore = vocativum
vendore = locativum
rrjedhore = ablativum
mbiemër = adjektivum (!)
pohenik = positivus
krahanik = comparativus
sypërnik = superlativus
përemni = pronomen
vetëtuer = personales pron.
zotnuer = possessivum pron.
diftuer = demostrativum pron.
pyetuer = interogativum pron.
permenduer = relativum pron.
sasuer = quantitativum pron.
bredhuer = reflexivum pron.
i paskajuem = indefinitivum pron.
njenitjetruer[17] = reciprocum pron.
Në mbledhjen e IIItë qi dot mbahet të hanen më 16 të k.m. në orën 7 para dreke u vendue qi të vijoj urdhëni i ditës i mbledhjes së IItë.
Mbledhja u mbyll në 7 ½ h mbas dreke.
Lushnje, 15/VIII-1920. Kryetari (firma) Z. Fekeçi
Ocular, Protokollist:
(firma) Ndue, Palucaj, Belkameni, Kondili, Mborja, Kole Margjini
PROTOKOLL[18] mbi mbledhje të III, qi u mbajtë sot m’orën 9 para dreke tue qenë pranë Z Fekeçi, Aleks. Xhuvani, Nd. Paluca, G. Mikeli, Ahmet Gashi, Ismail Anamali, Mborja, Kondili, Bellkameni, Papapano, Margjini, Pogoni e Ilia Dilo.
Mbassi në mbledhjet qi u mbajtne më 15.VIII.1920 nuk kishin arrijtë edhe mist e kongresit nga Elbasani e Gjinokastra (është zhgarravitur fjala: e Berati), u pá me udhë qi të ju këndohet, Zotnive t’ardhun rishtas, protokolli i dy mbledhjeve qi u mbajtnë me 15 të këtij moji para dreke e mbas dreke; gjith ashtu u pa edhe e nevojshme qi të këndohen shkresat e Ministrís i arësimit tue i përkrahë këto njenen me tjetrën.
Me gjithë se Ministrija e Arësimit e kish emnue për kryetar të kongresit Z. Xhovanin, Z. E tij nuk desht qi të prishet vendimi i bâm në mbledhje të parë, por kërkoj qi si kryetar i kongresit të mbesi prap Z. Çekezi.
Misët e ardhun rishtas kërkuen vetëm, qi fjalë-skâjet e gramatikës, qi ishin caktue në mbledhje të II, të shqyrtoheshin edhe nji herë, prej të cilave u qortuen këto fjalë qi këtu poshtë ndjekun:
fjalí -a = proposition
tingëll-i = suonus
zânore-ja[19] = vocalis
bashktingllore-a = diphtongus
shkroje-a = grafi, Schreibart
asjetër = neutrum
i shquem = determinativum
i pashquem = indeterminativum
shkalla pohore = positivum
shkalla krahasore = komparativum (!)
shkalla syprore = superlativum
përémër vetuer = personale pronomen
përémër pronuer = possesivum pronomen
përémër njanitjetruer = reciprokum[20] pronomen.
Në mbledhje të IV qi do të mbahet të hanën me 16 të k. m. m’orën 3 mbas dreke u vendue qi të víjoj urdhni i ditës i mbledhjes së III.
Mbledhja qi kishte fillue m’orën 9 para dreke u mbyll m’orën 11.
Lushnje, 16.VIII.1920. Kryetar: (firma) Fekeçi
Antar Protokollist
Kolë Margjini
Aleksandër Xhuvani (dhe kanë firmosur edhe Ndue Paluca, Dilo, Papapani, Cana, Anamali, Ahmet Gashi, Mborja, Kondili, …)[21]
PROTOKOLL[22] mbi mbledhje të IV qi u mbajtë sot m’orën 3 mbas dreke, në të cilën muerën pjesë të gjithë kongresistët qi u përmendnë në mbledhje të III.
Në këtë mbledhje vijoj urdhni i ditës i mbledhjes së III, tue vazhdue mâ tutje në caktim të fjalëskâjeve gramatikore. Fjalëskâjet gramatikore qi u caktuen në ketë mbledhje janë këto:
folje-a = verbum
formë – a = forma
veprore = activum
pësore = passivum
kalojse = transitivum v.
skalojse = intransitivum v
pavetore = impersonalis
mënyrë = modus
diftore = indicativum
lidhore = coniunctivum
urdherore = imperativum
dishrore = optativum
kushtore = condicionalis
habitore = admirativum
paskâjore = infinitivum
pjesore = participum
përcjellore = gerundium
kohë = tempus
e tashme = praesens (unë kam, jam)
e shkueme = passaturs
e pritme = futurum
e pa kryeme = imperfectum (mëishe, kishe)[23]
e kryeme = perfectum (unë jam qenë)
e kryeme e thjeshtë = aoristum (unëkjeçë)
e kryeme e plotë = plus-quam-perfect (unë kam pasë qenë)
e kryeme e parashkueme = (unë kish jem pasë qenë)
e kryeme e tejshkueme = unë pata qenë, pasë)
e pritme e thjeshtë = futurum
e pritme e plotë = futurum exactum
rrâjë-a = radix
mbaresë -a = desinens
parashtim -i = praefix
mbrapashtim -i = sufix
ndajfolje = adverbum
parafjalë -a[24] = praeposition
lidhce -a[25] = coniunction
piksim -i = inter-punction
pikë -a = punctum
presé -a = virgula
piképresë -a = punctum virgula
dy pika = punctum duplum
pikëpyetës -i = interogativum
pikëhabitës -i = admírativum
kllapë -a = parantesis
shquanjës – i = (“….”)
ndajfolje I vendi
II kohe
III mënyre
IV sasije
V a) pohi b) mohi c) dyshimi[26]
Përmbajtja e plotë të protokolleve do të jepet në botimin e plotë të këtij shkrimi si punim shkencor, por disa nga pyetjet që vlejnë të përmenden në lidhje me këto dokumente duhet të hedhin dritë mbi aspekte të formimit të shkollave tona që ndoshta duhet të rishikohen nga një këndvështrim tjetër në të ardhmen. Siç duket nga fjalëskajet e huazuara në këtë Kongres, gjuha shqipe është dashur t’u nënshtrohej kallëpeve ekzistuese të studimit të një gjuhe, siç ishte frengjishtja, respektivisht latinishtja. Edhe pse gjuha shqipe është gjuhë indo-evropiane, duhet pasur parasysh që ajo nuk është gjuhë neo-latine, kështu që jo të gjitha aspektet e shqipes mund të trajtohen mirë me këtë lloj korrnize gjuhësore.
Për ta ilustruar këtë do të sillja rastin e gjatësisë së zanoreve në shqip që janë të ndryshme nga theksi, të cilin jemi mësuar të përdorim më shumë në shkolla. Nga gjatësia e zanoreve varet shumë përdorimi i saktë i zanores -ë në fund të fjalës, sidomos për të formuar shumësin. Po të marrim p.sh. rastin e fjalës gur dhe gurë, të dyja e kanë theksin mbi zanoren -u-, por po të kemi parasysh që në rastin e parë zanorja -u- është e shkurtër e në të dytin është e gjatë, atëherë është e lehtë të kuptojmë se përse duhet zanorja -ë në fund. Raste të tilla ka shumë në gjuhën shqipe: shok/shokë, punëtor/punëtorë, shqiptar/shqiptarë, qen/qenë (kam qenë), plak/plakëe shumë e shumë të tjera, të cilat shpjegohen vetëm me gjatësinë apo shkurtësinë e zanores, siç njihet gjerësisht në gjuhën hungareze edhe pse nuk është gjuhë indo-evropiane, dhe jo me theksin e zanores siç prezantohet në gjuhët indo-evropiane.
Po kështu p.sh. po të shohim rasën thirrorenë shqip, vëmë re që ajo është akoma mjaft dinamike në shqip, edhe pse ajo është e reduktuar në gjuhët e tjera indo-evropiane. Në shqip, thirrorja madje ka edhe gjini dhe numëer, që vazhdon të përdoret aktivisht (oj, moj, or, mor, ore, more, etj.) dhe që janë pasuri gjuhësore karakteristike për shqipen, e që nuk kanë ekuivalentim të saktë në gjuhët latine. Po kështu, mënyra sesi studiohen rasat vazhdon të jetë mënyra klasike e mësimit të latinishtes, ku gjinorja vjen pas emërores, ndërkohë që në Evropën Perëndimore latinishtja studiohet në formë më të thjeshtuar dhe efikase, duke e vendosur kallëzoren menjëherë pas emërores, për shkak të ngjashmërisë së madhe që kanë këto dy rasa. Shumë çështje të tjera gjuhësore do të adresoheshin më mirë, nëse do të kihej parasysh që shqipja nuk mund të hyjë plotësisht në kostumin që i është prerë, por studimi i saj përtej këtij kostumi do t’i jepte asaj një frymëmarrje tjetër. /Dielli/
Referenca
[1]Kumtari Arsimuer: Revistë Pedagogjike-Arsimore, Gjuhësore Letrare e Kritike që filloi të botohej një herë në muaj që nga marsi i vitit 1921 prejKëshilli t’Epêr Arsimuer në Tiranë. https://bibliotekadigjitale.bksh.al/iiif/…
[2] Me këtë rast falenderoj Arvenola Gjatën për ndihmën që më dha për t’i nxjerrë skanimet e këtyre protokolleve nga Arkivi i Muzeut të Kongresit Arsimor të Lushnjës.
[3]Kumtari Arsimuer: Revistë Pedagogjike-Arsimore, Gjuhësore, Letrare e Kritike, del një herë në muaj në gjuhën shqipe (Tiranë, nr. 1, 1921), 11.
[4]Po aty, f. 11.
[5]Kumtari Arsimuer: Revistë Pedagogjike-Arsimore, Gjuhësore, Letrare e Kritike, del një herë në muaj në gjuhën shqipe (Tiranë, nr. 2, 1921),33.
[6] Po aty, f. 34.
[7]Kumtari Arsimuer: Revistë Pedagogjike-Arsimore, Gjuhësore, Letrare e Kritike, del një herë në muaj në gjuhën shqipe (Tiranë, nr. 3, 1921), 37.
[8] Po aty.
[9]Kumtari Arsimuer: Revistë Pedagogjike-Arsimore, Gjuhësore, Letrare e Kritike, del një herë në muaj në gjuhën shqipe (Tiranë, nr. 3, 1921), 38.
[10]Po aty, 39.
[11] Po aty, f. 11.
[12] Kjo letër jepet për herë të parë nga Andreas Kiesewetter, “Il trattato del 18 ottobre 1305 fra Filippo I di Taranto e Giovanni I Orsini di Cefalonia per la conquista dell’Epiro,”in Archivio storico pugliese XLVII (1994): 177–213.
[13]Apendiksi 2 te Kiesewetter,”Il trattato,”207-212.
[14] Arkivi i Muzeut të Lushnjës. Ky protokoll fillon në faqen 3.
[15] Fjala nyja është shtuar më vonë nga një dorë tjetër dhe me ngjyrë blu të çelët.
[16] Këtu fillon faqja 4 e procesverbalit.
[17] Shkronja -t- e parë duket sikur është fshirë duke e bërë këtë fjalëskajore të duket si “njenijetruer”
[18] Arkivi i Muzeut të Lushnjës. Ky protokoll fillon në faqen 5.
[19] Fjala ‘zanore’ është shkruar nga një dorë tjetër dhe është me ngjyrë të zezë.
[20] Shkronja k që është gabim në latinisht, është korrigjuar me c sipër.
[21] Këtu mbaron faqja 6.
[22] Fillon në faqen 7.
[23] Mbaron faqja 7.
[24] Një dorë tjetër ka shtuar -s në fund të fjalës dhe -i duke e bërë fjalën të duket: parafjalës, -i.
[25] Me laps është bërënjë korrigjim mbi -c, duke e bërë fjalën të duket: lidhëse
[26]Këtu mbaron faqja 8.
May be a black-and-white image of 1 person and outdoors
Titulli origjinal – INSTITUCIONALIZIMI I GJUHËS SHQIPE NËPËRMJET KONGRESIT ARSIMOR TË LUSHNJES – 15-29 GUSHT 1920
Dr. Etleva LALA
Eötvös Loránd Tudományegyetem (Universiteti ELTE)
Programi i Albanologjisë, Budapest, Hungari
Për t’u bërë pjesë e grupit të “Gazeta Diaspora Shqiptare” mjafton të klikoni: Join Group dhe kërkesa do t’ju aprovohet menjëherë. 
Fjalëskajet (terminologjika teknike) që do përdoreshin në të gjitha shkolla shqiptare dhe që shumica përdoren edhe sot e kësaj dite në sistemin arsimor shqiptar, u përcaktua gjithashtu në Kongresin Arsimor të Lushnjës, duke vendosur kështu themelete përbashkëta për ndërtimin e gjithë sistemit arsimor në trojet shqiptare. Shumë nga këto terma kanë ndryshuar paksa, por interesant është fakti që shumica e tyre janë të dallueshme edhe sot si terma të përditshme që përdoren gjerësisht në shkollat shqiptare.
Më poshtë po japim versionin në të cilin këto terma u publikuan dhe u përhapën në të gjithë shkollat shqiptare nga revista Kumtari Arsimuer që botohej prej Këshilli t’Epêr Arsimuer në Tiranë, që nga marsi i vitit 1921.[1]Ajo që tërheq vëmendjen në këtë botim është versioni frengjisht e disa herë edhe ai gjermanisht, që jepet përbri këtyre skajeve, siç i quajnë në këtë botim termat teknikë, ndërkohë që në protokollet e mbajtura në vetë Kongresin Arsimor të Lushnjës, fjalëskajet kanë përbri versionin latinisht të tyre dhe jo atë frëngjisht. Përveç kësaj në tre numrat e Kumtarit Arsimuer të vitit 1921 jepen gjithsej 219 terma, numri ky i konsideruar si zyrtar, por disa nga termat që janë dhënë në protokollet e Kongresit Arsimor mungojnë këtu, siç janë p.sh. rasat, gjë që të bën të mendosh se numri i saktë i fjalëskajeve nuk është saktësisht 219, por më i madh.
Sidoqoftë, po prezantoj në fillim fjalëskajet siç gjenden tek Kumtari Arsimuer dhe pastaj siç gjenden në disa nga protokollet e Kongresit Arsimor të Lushnjës e që sot ruhen në Arkivin e Muzeut të Kongresit Arsimor të Lushnjës.[2]
Vendime mâ të rândësishme të Kongresit Arsimuer të Lushnjes të mbajtun mbë 15.VIII.1920
Në mbledhje të IIItë mbë 16.VIII.1920 ndën Kryesi të z. A. Xhuvanit u-bisedue përmbi skajet teknike e u-vendos pranimi i ktyneve:
fjali-ja: proposition
tingull-i: son
zânore-ja: vocale
bashktingllore-ja: consonne
dyzânuer-ori: diphtongue
germë-a: lettre
shkroje-a: maniére d’êcrire, grafia (it.)
asjetër: neutre
i shquem: déterminé
i pashquem: indéterminé
shkalla pohore: positif
shkalla krahasore: comparatif
shkalla sipërore: superlatif
përemën vehtuer: pronom personnel
përemën pronuer: pronom possessif
përemën lidhuer: pronom rélatif
përemën pyetës: pronom interrogatif
përemën i pakufishëm; pronom indéfini
folje-a: verbe
veprore: actif
pësore: passif
kaluese: transitif
skaluese: intransitif
pavehtore: impersonnel
mënyrë-a: mode
dëftore: indikatif
lidhore: subjonetif (!)
urdhënore: impératif
dishrore: optativum
kushtore: conditionnel
habitore: admirativum
paskâjore: infinitif
pjesore: particip
përcjellore: gérundif
kohë-a: temps
e tashme: présent
e pakryeme: imparfait
e kryeme: perfectum (kam punuem)
e kryeme e plotë: plus-que-parfait (kishjem punuem)
te kryeme e tejshkueme: passé antérieur (pata punuem)
e ardhshme e tashme: futur simple
e ardhshme e përparshme: futur antérieur
rrâjë-a: racine
mbaresë-a: terminaison
parashtrim-i: préfix
prapashtim-i: suffix
ndajfolje-a: adverbe
ndajfolje vendi: adverbe de lieu
ndajfolje kohe: adverbe temps
ndajfolje mënyre: adverbe mode
ndajfolje sasije: adverbe quantité
ndajfolje pohi: affirmation
ndajfolje mohi: régation
parafjalë-a: préposition
lidhëzë-a: conjonction
pasthirrmë-a: interjection
piksim-i: ponctuation
pikë-a: point[3]
presë-a: virgule
pikë-presë-a: point-virgule
pikë-pyetës-i: point d’intérrogation
pikë-habitës-i: point d’admiration
kllapë-a: parenthése
shquanjës-i: guillements
shqymë-e: élision
brendi-ja: contenu
shqymës-i: apostrophe
vizë: trait d’union[4]
shkalla sipërore përkitse: superlatif rélatif
shkalla sipërore e kputun: superlatif absolu
numrorë-t: numèraux
themelorë: cardinaux
rendorë: ordinaux
emna numrorë (njishi, etj): nomina numerales
folje e rregullshme: verbe régulier
e parregullshme: irrègulier
lakim-i: dèclinaison
me lakuem: décliner
zgjedhim-i: conjugaison
me zgjedhuem: conjuguer
me përkufizuem: définir
përkufizim-i: définition
përkufizisht: definitivement
kryetingull-i: Anlaut = suono iniziale
mestingull-i: Inlaut = suono medio
fundtingull-i: Auslaut = suono finale
veta e parë: premiére perronne (!)
veta e dytë: deuxiéme …
veta e tretë: troisiéme
vehte-ja: se ipsum, soi-méme
emën sendi: nom concret
emën kuptimi: nom abstrait
i përveçëm: propre
i përgjithshëm: commun
përmbledhës: collectif
pjesët e ligjëratës: les parties du discours
pjesë të ndërrueshme: parti variables
kryefjalës: sujet[5]
kallzues-i: praedicatum
emnuer: nominale
foljuer: verbale
cilsuer-ori: attribut
ndajshtim-i: apposition
plotës-i: complément
kundrinë-a: objet
kundrinë e drejtë: complément direct
kundrinë e shdrejtë: complément indirect
fjali e thjeshtë: proposition simple
fjali e përngjitun: proposition composé
e përzieme: complexe
parë a e pavarme: principaleou, indépendente
e dytë a e varme: secondaire ou dèpendente
pohore: positive
mohore: négative
pyetse: interrogative
fjali dishrore: proposition optative
e ndërmjetme: incidente
me ndërtim të drejtë: construction directe
me ndërtim të shdrejtë: construction indirecte
ligjëratë e drejtë: discours direct
ligjëratë e shdrejtë: discours indirect
me diktuem: dicter
me hartuem: composer
hartim-i: composition
diktim-i: dicté
prejardheje: dérivation
arithmetikë-a: arithmetique
numër-i: nombre
shifrë-a: chiffre
me njehun: conter; zählen
me numruem: conter; zählen[6]
me llogaritun: calculer, rechnen
llogari-ja: calcul, Rechnung
njisí-ja: unité
veprim-i: opération
mbledhje-a: addition
edhe: plus
pa: minus
i mbledhshëm: summandus
shumë-a: somme
hekje-a: soustraction
i voglueshëm: minuendus, soustracteur[7]
i hekshëm: subtrahendus sottraendo
mbetje-a: reste
shumim-i: multiplication
bâtuer-ori: facteur
shumuer-ori: multiplicateur
i shumueshëm: multiplicant
produkt-i: produit
herë-a: X
ndamje-a: divizion
ndamës-i: diviseur
i ndashëm, a, i ndarshëm: dividant, divisible
ndashmi-ja, a ndarshmi-ja: devisibilité
saherës, i: quotient
thyesë-a: fraction
thyesë e përgjithshme: fr. ordinaire
thyesë dhjetore: dècimale
e thjeshtë: simple
e pathjeshtë: composé
thyesë-e përzieme a e përierë: fr. composé
numëruer-ori: numerateur
emënuer-ori: dénominateur
vija thyesore: ligne de fraction
thyesë periudhike e thjeshtë,
thyesë periudhike e pathjeshtë
mâ i madhi ndamës i përbashkët: le plus grand commun diviseur
mâ i vogli shumuer i përbashkët: le plus petit commun multiple
mbë: sur
rrâjë-a: racine
fuqi-ja: puissance[8]
katrore-ja: carré
kubike-ja: cubique
sistema metrike: systéme métrique
shumfish-i: multiple
pëmbyllje-a: conclusion
përpjestim-i: proportion
i-e-të përpjestueshëm: proportionne
përpjestueshëm: proportionnellment
përkrahje-e ase raport-i rapport rregulla e treshit: régle de trois
kamatë-a ase uzurë-a: intérêt
përqind-i: le pourcent (fr.) Prozent (gj)
kryegjâ-ja ase krenë-t: capital
kohë-a: temps
afat-i: terme, délai; Zeitraum (gj)
shkont-i: éscompte
përlidhje-a: alliage (fr.), die Legierung
trazyrë-a ase trazim-i: mélange, Mischungsrechm(!)ung (gj)
rrotull-i: cecle (fr.) Kreis (gjerm.)
rreth-i: circonférence (fr.) Unfang (!)
përshkruer-ori: diamétre
terthore-ja: diagonale
vijë e drejtë: ligne droíte
vijë e thyeme: ligne coube
vijë e përzieme: ligne mixte
vijë orizontore: ligne horizontale
vijë pingultë: ligne verticate (!)
vijë e pjerme: incliné
kulmore: perpendiculaire
vijë paralele a e palardhëtë: ligne paralléle
vijë e avitëshme: ligne convergente
vijë e shmangëshme: divergente
vijë bashkërendunë: ligne concurrente
vijë e përkufizueme: ligne défini[9]
vijë e papërkufizueme: ligne indéfini
skutë e drejtë: angle droit, Rechter Winkel,
e plotë: Voller
ngushtë: aigu, Spitzer
e hapët: obtus, Stumfer.
ndeme a e nderë: angle étendu, Gestreckter Winkel
kryesore: angle complèmentaire
shtesore: supplémentaire
e përmbrendshme: interne
e përjashtme: externe
përkundërtë: gegwiukal (!)
njianëshme: anwinkel
përbrinjët: Nebenwinkel
kulmore: Scheiten Winkel
vij e kijthët: ligne secante; Transversale (gj)[10]
Verejtje – Skâjet teknike të vendosuna në Kongres të Lushnjës janë gjâna për t’u biseduem e për t’u rrahun prap; prandaj disa nga kto undryshuen pas bisedimesh e të rrahuna mendimesh.[11]
Fakti që frengjishtja përdorej si gjuhë referenciale nga studiuesit shqiptarë nuk është surprizë në vetvete, po të kemi parasysh të gjitha zhvillimet intelektuale shqiptare deri në atë kohë, por sidomos gjatë shekullit XIX. Kjo tendencë e përdorimit të frengjishtes si lingua franca është shumë më e vjetër në fakt, e documentohet që në mesjetë. Nuk është vetëm krijimi i Mbretërisë së Arbërisë (Regnum Albaniae)nga francezi Karl I Anzhu më 21.02.1272, dhe ekzistenca e një administrate franceze në trojet shqiptare që në atë kohë, ajo që e përligj gjuhën franceze në territoret shqiptare, sidomos si gjuhë të elitës. Në një letër, më saktë traktat, të dalë nga kancelaria anzhuine e Karlit II Anzhu, letër kjo e shkruar në frengjishtmë 18 tetor 1305,[12]jepet edhe arsyeja se përse në vend që të shkruhej në latinisht siç ishte normale për kancelarinë anzhuine, kjo letër është e shkruar frengjisht. Në letër thuhet që kërkesa për të përdorur frengjishten kishte ardhur nga konti iQefalonisë “sipas zakonit të baronëve frëngë në More për të shkruar në frengjisht.[13]
Megjithatë për të parë se përse ka ndodhur ndryshimi i gjuhës referenciale nga latinishtja gjatë Kongresit të Lushnjës, në frengjishte në botimin dhe përhapjen e fjalëskajeve pas Kongresit të Lushnjës, sigurisht që duhet të shohim profilin e pjesëmarrësve në Kongres dhe të vendimmarrësve për zbatimin e vendimeve të Kongresit. Gjithsesi më poshtë po japim fjalëskajet me referenca në latinisht, ashtu siç janë vendosur në ditët e Kongresit.
PROTOKOLL[14] mbi mbledhjen e IItë qi u mbajtë sod më orën 4 mbas dreke, tue qenë pranë këta zot.: Z. Fekeçi, Kandili, Mborja, Pluca, e Mikeli, Belkameni e Margjini.
Urdhëni i ditës në këtë mbledhje qene “fjalëskajet” (termina teknika (!)) të gramatikës edhe me shumësi xanësh u vendos qi sod e mbrapa në të gjitha shkollat kombtare të përdoren këto fjalëskaje:
gramatikë = grammatica (lat.)
fjalim-i = proposition
fjalë-a = verbum
rroké-ja = sillaba
zâ = (vox), suonus
zanore = vocalis
bashkzanore = consonans
germë-a = littera
dyzanore = diphtongus
emën = substantivum
nyje – nyja[15] = articulus
gjini = genus
mashkullore = masculinum
femnore = femmininum
astjatër = neutrum
numër = numerum
njêjës-i = singular
shumës-i = plural
i caktuem = determinativum
i pacaktuem = indeterminativum
lakim = declination
rasë-a = casus[16]
emnore = nominativum
gjinore = genitivum
dhânore = dativum
kallxore = accusativum
thirrore = vocativum
vendore = locativum
rrjedhore = ablativum
mbiemër = adjektivum (!)
pohenik = positivus
krahanik = comparativus
sypërnik = superlativus
përemni = pronomen
vetëtuer = personales pron.
zotnuer = possessivum pron.
diftuer = demostrativum pron.
pyetuer = interogativum pron.
permenduer = relativum pron.
sasuer = quantitativum pron.
bredhuer = reflexivum pron.
i paskajuem = indefinitivum pron.
njenitjetruer[17] = reciprocum pron.
Në mbledhjen e IIItë qi dot mbahet të hanen më 16 të k.m. në orën 7 para dreke u vendue qi të vijoj urdhëni i ditës i mbledhjes së IItë.
Mbledhja u mbyll në 7 ½ h mbas dreke.
Lushnje, 15/VIII-1920. Kryetari (firma) Z. Fekeçi
Ocular, Protokollist:
(firma) Ndue, Palucaj, Belkameni, Kondili, Mborja, Kole Margjini
PROTOKOLL[18] mbi mbledhje të III, qi u mbajtë sot m’orën 9 para dreke tue qenë pranë Z Fekeçi, Aleks. Xhuvani, Nd. Paluca, G. Mikeli, Ahmet Gashi, Ismail Anamali, Mborja, Kondili, Bellkameni, Papapano, Margjini, Pogoni e Ilia Dilo.
Mbassi në mbledhjet qi u mbajtne më 15.VIII.1920 nuk kishin arrijtë edhe mist e kongresit nga Elbasani e Gjinokastra (është zhgarravitur fjala: e Berati), u pá me udhë qi të ju këndohet, Zotnive t’ardhun rishtas, protokolli i dy mbledhjeve qi u mbajtnë me 15 të këtij moji para dreke e mbas dreke; gjith ashtu u pa edhe e nevojshme qi të këndohen shkresat e Ministrís i arësimit tue i përkrahë këto njenen me tjetrën.
Me gjithë se Ministrija e Arësimit e kish emnue për kryetar të kongresit Z. Xhovanin, Z. E tij nuk desht qi të prishet vendimi i bâm në mbledhje të parë, por kërkoj qi si kryetar i kongresit të mbesi prap Z. Çekezi.
Misët e ardhun rishtas kërkuen vetëm, qi fjalë-skâjet e gramatikës, qi ishin caktue në mbledhje të II, të shqyrtoheshin edhe nji herë, prej të cilave u qortuen këto fjalë qi këtu poshtë ndjekun:
fjalí -a = proposition
tingëll-i = suonus
zânore-ja[19] = vocalis
bashktingllore-a = diphtongus
shkroje-a = grafi, Schreibart
asjetër = neutrum
i shquem = determinativum
i pashquem = indeterminativum
shkalla pohore = positivum
shkalla krahasore = komparativum (!)
shkalla syprore = superlativum
përémër vetuer = personale pronomen
përémër pronuer = possesivum pronomen
përémër njanitjetruer = reciprokum[20] pronomen.
Në mbledhje të IV qi do të mbahet të hanën me 16 të k. m. m’orën 3 mbas dreke u vendue qi të víjoj urdhni i ditës i mbledhjes së III.
Mbledhja qi kishte fillue m’orën 9 para dreke u mbyll m’orën 11.
Lushnje, 16.VIII.1920. Kryetar: (firma) Fekeçi
Antar Protokollist
Kolë Margjini
Aleksandër Xhuvani (dhe kanë firmosur edhe Ndue Paluca, Dilo, Papapani, Cana, Anamali, Ahmet Gashi, Mborja, Kondili, …)[21]
PROTOKOLL[22] mbi mbledhje të IV qi u mbajtë sot m’orën 3 mbas dreke, në të cilën muerën pjesë të gjithë kongresistët qi u përmendnë në mbledhje të III.
Në këtë mbledhje vijoj urdhni i ditës i mbledhjes së III, tue vazhdue mâ tutje në caktim të fjalëskâjeve gramatikore. Fjalëskâjet gramatikore qi u caktuen në ketë mbledhje janë këto:
folje-a = verbum
formë – a = forma
veprore = activum
pësore = passivum
kalojse = transitivum v.
skalojse = intransitivum v
pavetore = impersonalis
mënyrë = modus
diftore = indicativum
lidhore = coniunctivum
urdherore = imperativum
dishrore = optativum
kushtore = condicionalis
habitore = admirativum
paskâjore = infinitivum
pjesore = participum
përcjellore = gerundium
kohë = tempus
e tashme = praesens (unë kam, jam)
e shkueme = passaturs
e pritme = futurum
e pa kryeme = imperfectum (mëishe, kishe)[23]
e kryeme = perfectum (unë jam qenë)
e kryeme e thjeshtë = aoristum (unëkjeçë)
e kryeme e plotë = plus-quam-perfect (unë kam pasë qenë)
e kryeme e parashkueme = (unë kish jem pasë qenë)
e kryeme e tejshkueme = unë pata qenë, pasë)
e pritme e thjeshtë = futurum
e pritme e plotë = futurum exactum
rrâjë-a = radix
mbaresë -a = desinens
parashtim -i = praefix
mbrapashtim -i = sufix
ndajfolje = adverbum
parafjalë -a[24] = praeposition
lidhce -a[25] = coniunction
piksim -i = inter-punction
pikë -a = punctum
presé -a = virgula
piképresë -a = punctum virgula
dy pika = punctum duplum
pikëpyetës -i = interogativum
pikëhabitës -i = admírativum
kllapë -a = parantesis
shquanjës – i = (“….”)
ndajfolje I vendi
II kohe
III mënyre
IV sasije
V a) pohi b) mohi c) dyshimi[26]
Përmbajtja e plotë të protokolleve do të jepet në botimin e plotë të këtij shkrimi si punim shkencor, por disa nga pyetjet që vlejnë të përmenden në lidhje me këto dokumente duhet të hedhin dritë mbi aspekte të formimit të shkollave tona që ndoshta duhet të rishikohen nga një këndvështrim tjetër në të ardhmen. Siç duket nga fjalëskajet e huazuara në këtë Kongres, gjuha shqipe është dashur t’u nënshtrohej kallëpeve ekzistuese të studimit të një gjuhe, siç ishte frengjishtja, respektivisht latinishtja. Edhe pse gjuha shqipe është gjuhë indo-evropiane, duhet pasur parasysh që ajo nuk është gjuhë neo-latine, kështu që jo të gjitha aspektet e shqipes mund të trajtohen mirë me këtë lloj korrnize gjuhësore.
Për ta ilustruar këtë do të sillja rastin e gjatësisë së zanoreve në shqip që janë të ndryshme nga theksi, të cilin jemi mësuar të përdorim më shumë në shkolla. Nga gjatësia e zanoreve varet shumë përdorimi i saktë i zanores -ë në fund të fjalës, sidomos për të formuar shumësin. Po të marrim p.sh. rastin e fjalës gur dhe gurë, të dyja e kanë theksin mbi zanoren -u-, por po të kemi parasysh që në rastin e parë zanorja -u- është e shkurtër e në të dytin është e gjatë, atëherë është e lehtë të kuptojmë se përse duhet zanorja -ë në fund. Raste të tilla ka shumë në gjuhën shqipe: shok/shokë, punëtor/punëtorë, shqiptar/shqiptarë, qen/qenë (kam qenë), plak/plakëe shumë e shumë të tjera, të cilat shpjegohen vetëm me gjatësinë apo shkurtësinë e zanores, siç njihet gjerësisht në gjuhën hungareze edhe pse nuk është gjuhë indo-evropiane, dhe jo me theksin e zanores siç prezantohet në gjuhët indo-evropiane.
Po kështu p.sh. po të shohim rasën thirrorenë shqip, vëmë re që ajo është akoma mjaft dinamike në shqip, edhe pse ajo është e reduktuar në gjuhët e tjera indo-evropiane. Në shqip, thirrorja madje ka edhe gjini dhe numëer, që vazhdon të përdoret aktivisht (oj, moj, or, mor, ore, more, etj.) dhe që janë pasuri gjuhësore karakteristike për shqipen, e që nuk kanë ekuivalentim të saktë në gjuhët latine. Po kështu, mënyra sesi studiohen rasat vazhdon të jetë mënyra klasike e mësimit të latinishtes, ku gjinorja vjen pas emërores, ndërkohë që në Evropën Perëndimore latinishtja studiohet në formë më të thjeshtuar dhe efikase, duke e vendosur kallëzoren menjëherë pas emërores, për shkak të ngjashmërisë së madhe që kanë këto dy rasa. Shumë çështje të tjera gjuhësore do të adresoheshin më mirë, nëse do të kihej parasysh që shqipja nuk mund të hyjë plotësisht në kostumin që i është prerë, por studimi i saj përtej këtij kostumi do t’i jepte asaj një frymëmarrje tjetër. /Dielli/
Referenca
[1]Kumtari Arsimuer: Revistë Pedagogjike-Arsimore, Gjuhësore Letrare e Kritike që filloi të botohej një herë në muaj që nga marsi i vitit 1921 prejKëshilli t’Epêr Arsimuer në Tiranë. https://bibliotekadigjitale.bksh.al/iiif/…
[2] Me këtë rast falenderoj Arvenola Gjatën për ndihmën që më dha për t’i nxjerrë skanimet e këtyre protokolleve nga Arkivi i Muzeut të Kongresit Arsimor të Lushnjës.
[3]Kumtari Arsimuer: Revistë Pedagogjike-Arsimore, Gjuhësore, Letrare e Kritike, del një herë në muaj në gjuhën shqipe (Tiranë, nr. 1, 1921), 11.
[4]Po aty, f. 11.
[5]Kumtari Arsimuer: Revistë Pedagogjike-Arsimore, Gjuhësore, Letrare e Kritike, del një herë në muaj në gjuhën shqipe (Tiranë, nr. 2, 1921),33.
[6] Po aty, f. 34.
[7]Kumtari Arsimuer: Revistë Pedagogjike-Arsimore, Gjuhësore, Letrare e Kritike, del një herë në muaj në gjuhën shqipe (Tiranë, nr. 3, 1921), 37.
[8] Po aty.
[9]Kumtari Arsimuer: Revistë Pedagogjike-Arsimore, Gjuhësore, Letrare e Kritike, del një herë në muaj në gjuhën shqipe (Tiranë, nr. 3, 1921), 38.
[10]Po aty, 39.
[11] Po aty, f. 11.
[12] Kjo letër jepet për herë të parë nga Andreas Kiesewetter, “Il trattato del 18 ottobre 1305 fra Filippo I di Taranto e Giovanni I Orsini di Cefalonia per la conquista dell’Epiro,”in Archivio storico pugliese XLVII (1994): 177–213.
[13]Apendiksi 2 te Kiesewetter,”Il trattato,”207-212.
[14] Arkivi i Muzeut të Lushnjës. Ky protokoll fillon në faqen 3.
[15] Fjala nyja është shtuar më vonë nga një dorë tjetër dhe me ngjyrë blu të çelët.
[16] Këtu fillon faqja 4 e procesverbalit.
[17] Shkronja -t- e parë duket sikur është fshirë duke e bërë këtë fjalëskajore të duket si “njenijetruer”
[18] Arkivi i Muzeut të Lushnjës. Ky protokoll fillon në faqen 5.
[19] Fjala ‘zanore’ është shkruar nga një dorë tjetër dhe është me ngjyrë të zezë.
[20] Shkronja k që është gabim në latinisht, është korrigjuar me c sipër.
[21] Këtu mbaron faqja 6.
[22] Fillon në faqen 7.
[23] Mbaron faqja 7.
[24] Një dorë tjetër ka shtuar -s në fund të fjalës dhe -i duke e bërë fjalën të duket: parafjalës, -i.
[25] Me laps është bërënjë korrigjim mbi -c, duke e bërë fjalën të duket: lidhëse
[26]Këtu mbaron faqja 8.
May be a black-and-white image of 1 person and outdoors
Titulli origjinal – INSTITUCIONALIZIMI I GJUHËS SHQIPE NËPËRMJET KONGRESIT ARSIMOR TË LUSHNJES – 15-29 GUSHT 1920
Dr. Etleva LALA
Eötvös Loránd Tudományegyetem (Universiteti ELTE)
Programi i Albanologjisë, Budapest, Hungari
Për t’u bërë pjesë e grupit të “Gazeta Diaspora Shqiptare” mjafton të klikoni: Join Group dhe kërkesa do t’ju aprovohet menjëherë.