Laboratori i Rritjes, i cili punon me vendet për të identifikuar pengesat ndaj rritjes dhe për të propozuar zgjidhje të synuara të politikave, ka kryer kërkime të aplikuara në Shqipëri që nga viti 2013. Kjo analizë e shkurtër bën një përmbledhje të rritjes ekonomike të Shqipërisë përpara krizës COVID-19 dhe cilat janë pikat e forta dhe dobësitë e ekonomisë para-COVID nënkuptojnë këtu rimëkëmbjen dhe mundësinë e përshpejtimit të rritjes afatgjatë dhe gjithëpërfshirëse në vitet në vijim. Shqipëria është një vend ku është arritur shumë për të zgjeruar mundësinë dhe mirëqenien pasi rritja është përshpejtuar gradualisht që nga viti 2013-14, por ku mbetet shumë për të bërë për të vazhduar këtë përshpejtim pasi të ketë kaluar kriza e menjëhershme e COVID-19.
Marrja e aksioneve të procesit të rritjes para COVID-19
NDRYSHIMI I SHQIPËRISË NË PPB PËR FRYMË, 2010-2018
Duke parë dekadën e fundit, ekonomia shqiptare arriti një kthesë të jashtëzakonshme. Nuk është një shtrirje për ta quajtur atë një Mrekulli Shqiptare. Gjërat dukeshin të zymta përsëri në 2013 pasi rritja vjetore e të ardhurave për frymë ishte ngadalësuar gjatë pesë viteve të mëparshme për të arritur një minimum prej 1.2%.
Shqipëria u përball me dobësi të thella makroekonomike dhe të sistemit të energjisë elektrike si dhe recesion në Greqi dhe Itali mes krizës më të gjerë të euros. Kur Shqipëria hyri në një program të FMN-së për të mbështetur një rregullim fiskal në fund të vitit 2013, pritja ishte një ngadalësim i mëtejshëm nën kursimet. Por në vend të kësaj, ekonomia shqiptare filloi të lulëzonte. Rritja për frymë u përshpejtua gjatë secilit prej pesë viteve të ardhshme për të tejkaluar 4.4% në 2018.
Rruga e borxhit të Shqipërisë u vendos në një trajektore solide në rënie, sistemi elektrik u stabilizua dhe rezultatet ekonomike u shkëputën nga ato të BE. Me një normë rritjeje për frymë prej më shumë se dyfishi i mesatares së BE deri në 2018, Shqipëria ishte në hapin e duhur për të arritur nivelin e të ardhurave të Gjermanisë sot në 32 vjet – një periudhë më e gjatë kohore sesa dëshirojnë shumë shqiptarë, por një që do të ishte për mrekulli duke pasur parasysh Shqipërinë pozicionin fillestar.
Rritja që nga viti 2013 ka qenë e bazuar me krijimin e vendeve të punës që ka qenë gjithëpërfshirëse. Megjithëse pjesa më e madhe e rritjes ka ardhur nga aktivitetet e shërbimit, të gjithë sektorët e ekonomisë janë zgjeruar. Kjo ndryshon shumë nga rritja përpara krizës financiare globale, e cila varej shumë nga dërgesat e parave dhe një bum i paqëndrueshëm i ndërtimit. Shkalla e punësimit dhe pjesëmarrja në forcën e punës kanë qenë në rritje që nga viti 2014, dhe shkalla e papunësisë ka qenë në një rënie të qëndrueshme që nga viti 2015 deri para pak kohësh.
Rezultatet e tregut të punës janë përmirësuar për të gjitha kombinimet e gjinisë dhe grupmoshave. Papunësia e të rinjve mbetet e lartë, por ka rënë ndjeshëm që nga viti 2014-15, ndërsa shkalla e papunësisë për moshat 25-54 vjeç është përmirësuar në mënyrë të qëndrueshme dhe graduale.
Më shumë njerëz po punësohen; më shumë punë janë në sektorin zyrtar; dhe më shumë njerëz po punojnë në firma të mëdha. Një analizë e dy viteve të para të Anketës së re të të Ardhurave dhe Kushteve të Jetës, tregon se varfëria relative ra midis 2017 dhe 2018. Ndërsa të ardhurat po rriten, pragu i të ardhurave relative të varfërisë u rrit ndjeshëm (me 11%) dhe megjithatë numri i shqiptarëve poshtë pragut ra, duke treguar se përfitimet e rritjes po ndahen kryesisht. Sondazhi tregon gjithashtu pabarazi në rënie për të gjitha grupmoshat.
Pjesa e përgjithshme e punësimit në bujqësi ka rënë pasi ekonomia është modernizuar, ndërsa punët e paguara në bujqësi janë rritur. Por ndërsa transformimi në bujqësi ka qenë i rëndësishëm, pjesa më e madhe e rritjes së vendeve të punës, rritja e prodhimit dhe rritja e eksportit kanë ardhur nga tre segmente të ekonomisë në veçanti: prodhimi, turizmi dhe kontraktimi i proceseve të biznesit (BPO). Më shumë se gjysma e rritjes së eksportit gjatë viteve 2013-17 ka ardhur nga ajo që klasifikohet në të dhënat ndërkombëtare si teknologji informacioni dhe komunikimi (TIK) dhe udhëtime dhe turizëm. Fatkeqësisht, kategoria e fundit tani po goditet rëndë nga pandemia e COVID-19.
Shumica e mundësive të reja të punës janë shfaqur në dhe përreth qyteteve, ku një ekonomi e drejtuar nga shërbimet tenton të grumbullohet. Si rezultat, urbanizimi ka përkuar me rritjen ndërsa njerëzit janë zhvendosur në Tiranë, Durrës dhe Vlorë dhe nga të gjitha prefekturat e tjera.
Të ardhurat për frymë janë rritur në të dy qytetet dhe nëpër prefekturat rurale – me përjashtime të Kukësit dhe Fierit – me shumë rajone që rriten në terma absolutë edhe kur popullsia e tyre është reduktuar.
Pavarësisht arritjes së rritjes me bazë të gjerë në kushte të vështira, shumë shqiptarë ende ndihen të lënë pas. Zgjerimi ekonomik ka ofruar vende pune, por rritja e pagave nuk ka mbajtur gjithmonë ritmin. Ndërsa ka shenja të rritjes më të fortë të pagave në vitet e fundit, pagat reale kanë ngecur në pjesën më të madhe të përshpejtimit të rritjes, me përjashtim të punonjësve në firmat më të mëdha. Në veçanti, punët prodhuese të tilla si ato në industrinë e fasonit (d.m.th. veshje, tekstile dhe këpucë) paguajnë paga më të ulëta se pjesa tjetër e ekonomisë. Në tërësi, diversifikimi i sektorit të prodhimit lë për të dëshiruar.
Duke qenë se emigracioni është një mënyrë shumë më e shpejtë për të bashkuar të ardhurat e veta sesa të presësh tre dekada për të arritur të ardhurat shqiptare, shumë shqiptarë ende dëshirojnë të largohen. Një sondazh vjetor nga Gallup tregon se më shumë se gjysma e shqiptarëve do të dëshironin të lëviznin përgjithmonë në një vend tjetër – një normë që është rritur në të vërtetë që nga viti 2013. Sondazhet e Gallup gjithashtu tregojnë se vlerësimi i shqiptarëve për tregun e tyre lokal të punës ka vazhduar të përmirësohet në të njëjtën periudhë, megjithëse një shumicë e vogël është vazhdimisht e pakënaqur me standardin e jetesës dhe 40% e të intervistuarve e sheh standardin e jetesës duke u përkeqësuar me kalimin e kohës.
Çfarë kufizon përshpejtimin e mëtejshëm pas COVID-19?
Bazuar në Atlasin tonë të Kompleksitetit Ekonomik, niveli i parashikuar i rritjes ekonomike të shtetit të qëndrueshëm të Shqipërisë për 10 vitet e ardhshme bazuar në aftësitë e ngulitura të ekonomisë është rreth 3.4%.
Me fjalë të tjera, rritja e Shqipërisë pritet të konvergojë në këtë ritëm me kalimin e kohës. Në 2019, një kombinim i një viti të dobët të prodhimit të hidrocentraleve dhe heqja dorë nga investimet e mëdha energjetike rezultoi në një ngadalësim të rritjes në nën 2.5% gjatë gjysmës së parë të vitit, por rritja u kthye në afër 3% për 2019 në përgjithësi. Gjatë disa viteve të fundit, rritja ka qenë e lidhur ngushtë me nivelin e lartë të investimeve të huaja direkte (IHD) në hyrje të Shqipërisë. IHD-të e Shqipërisë kanë qenë të larta si një pjesë e PBB-së në vitet e fundit, por gjithashtu shumë të përqendruar në sektorin e energjisë dhe pjesën më të madhe të këtij investimi të lidhur me energjinë, i cili pritet të ngadalësohet duke ecur përpara.
Për më tepër, jashtë fazave të hershme të ndërtimit fizik, krijimi i vendeve të punës në këtë sektor mjaft intensiv të kapitalit është zakonisht i pakët.
Pavarësisht nga përshpejtimi i fundit i rritjes, Indeksi i Komplek- sitetit Ekonomik të Shqipërisë (një masë e aftësive të ekonomive për të prodhuar mallra dhe shërbime të larmishme) mbetet më i ulti në rajon.
Kjo shpjegon gjithashtu pse ekonomia e Shqipërisë mbetet më pak e orientuar drejt eksportit sesa vendet fqinje, pavarësisht se janë njësoj afër tregut të madh evropian.
Këto tendenca nënkuptojnë që ritmi i rritjes së qëndrueshme ekonomike, dhe posaçërisht krijimi i vendeve të mira të punës, do të kufizohet nga ritmi me të cilin ekonomia shqiptare thith njohuritë nga jashtë për të diversifikuar aktivitetet ekonomike. Ndërsa shkalla e saktë e rritjes mund të rregullohet lart e poshtë bazuar në shkaqe të përkohshme (goditja aktuale COVID-19, reshjet e shiut dhe prodhimi i energjisë elektrike, katastrofat natyrore, etj.), Forca e përgjithshme dhe cilësia e rritjes do të varet nga të mirat dhe shërbimet që ekonomia shqiptare mëson të prodhojë.
Kërkimet e kaluara për Shqipërinë kanë treguar se diversifikimi i aktiviteteve ekonomike deri më sot ka ndodhur kryesisht përmes IHD-ve jo-energjetike, përfshirjes së diasporës dhe migrimit qarkor. Ndërsa kompanitë hyjnë në Shqipëri nga vendet e tjera dhe individët kthehen në Shqipëri pas kohës së kaluar jashtë, ata tentojnë të zgjerojnë aftësinë e ekonomisë shqiptare për të përfituar nga avantazhe krahasuese të fshehura. Studimi i mëparshëm i Laboratorit të Rritjes në Shqipëri ka theksuar ndikimin e dobishëm të migrimit të kthimit në pjesëmarrjen e forcës së punës, krijimin e vendeve të punës, rritjen e pagave dhe sipërmarrjen, veçanërisht në sektorin e bujqësisë. Gjatë periudhës që nga viti 2013, FDI-të janë dominuar në shkallë nga sektori i energjisë, por investimet më të vogla nga kompanitë e huaja kanë pasur ndikime të tepërta në prezantimin e tyre të industrive të tëra, dhe shumë vendeve të punës, që kanë ndryshuar strukturën e ekonomisë.
Këto industri të reja përfshijnë BPO, prodhimin e prodhimeve të detit dhe grumbullimin e prodhimeve të frutave dhe perimeve për eksport. Ndërkohë, diaspora shqiptare dhe migrantët e kthyer kanë prezantuar produkte të reja, praktika biznesi dhe njohuri të tregut nëpër sektorë, në mënyrë dramatike në turizëm dhe bujqësi.
FDI dhe diaspora kanë ndihmuar së bashku akumulimin e njohurive të sektorit privat, por krahasimet ndër-vendore sugjerojnë që ritmi i njohjes së njohurive nga jashtë mund të jetë shumë, shumë më i shpejtë. Databaza e tregjeve FDI, e cila gjurmon investimet ndërkufitare të shpallura në internet, ka kapur vetëm disa projekte të njoftuar në Shqipëri në dekadën e fundit. Veçanërisht, në secilin sektor ku Shqipëria ka marrë investime, vendet e tjera në rajon kanë marrë më shumë projekte nga një grup më i larmishëm i vendeve burimore. Rumania shquhet veçanërisht për sasinë e FDI-ve që ka marrë në zonat ku investitorët kanë treguar interes për Shqipërinë.
Rruga drejt rritjes më të fortë si pasojë e COVID-19
Faza tjetër e mrekullisë shqiptare do të kërkojë më shumë bashkë- evolucion të funksioneve shtetërore dhe shpërndarjen për të përmbushur nevojat në ndryshim të sektorit privat, duke përfshirë veprime që përshpejtojnë blerjen e njohurive nga jashtë. Në vitin 2017, Laboratori i Rritjes publikoi një diagnostikues gjithëpërfshirës të rritjes për ekonominë shqiptare dhe gjeti ndarjen vijuese të kufizimeve të rritjes.
| Kufizimet më të detyrueshme | Kufizime më të vogla |
| Akumulim i ngadaltë i njohurive produktive | Aksesi në financa |
| Dobësitë dhe perceptimet e shtetit ligjor | Politika tatimore & administrata tatimore |
| Aksesi në tokë (për disa industri) | Sistemi i energjisë elektrike |
| Infrastruktura e transportit | |
| Sistemi i edukimit | |
| Sistemi makroekonomik |
Diagnostikimi zbuloi se ekonomia shqiptare ishte në një ekuilibër “të ulët” dhe se burimet e mundshme të hyrjeve të njohurive (IHD, përfshirja e diasporës, imigracioni) ishin kryesisht të kufizuara nga çështje specifike të sundimit të ligjit dhe, veçanërisht, nga perceptimi i jashtëm i sundimit te çështjet e ligjit në vend. Që kur u shkrua ky raport, kufizimi i njohurive produktive është relaksuar gradualisht
– mbase dëshmohet më qartë nga rritjet e përhapura të variablave përkatës në edicionin 2019 të Sondazhit të Ndërmarrjeve të Bankës Botërore kundër sondazhit të fundit në 2013 – e cila ka përkuar me përshpejtimin gradual të rritjes. Sidoqoftë, përkundër përmirësimit të përgjithshëm të qartë në shumë çështje të sundimit të ligjit, i cili reflektohet si në sondazhet e firmës ashtu edhe në progresin drejt pranimit të Shqipërisë në Bashkimin Evropian, perceptimet e sundimit të dobët të ligjit vazhdojnë të ngadalësojnë blerjen e njohurive.
Ndryshimet e mëposhtme janë të dukshme që kur diagnostikimi përfundoi në 2017, të cilat ndikojnë në avantazhet dhe disavantazhet krahasuese të Shqipërisë si një destinacion për investime globale të biznesit në kërkim të efikasitetit dhe hyrjes në tregun Evropian.
| Ndryshimi Pozitiv | Ndryshimi i Përzier ose Negativ |
| Njohuri produktive (graduale) | Aksesi në tokë |
| Sundimi i ligjit (në përgjithësi) | Transporti rrugor |
| Aksesi në financa | Sistemi gjyqësor |
| Sistemi i energjisë elektrike | Politika tatimore dhe administrata tatimore |
| Sistemi i edukimit | |
| Stabiliteti makroekonomik |
Sistemi elektrik i Shqipërisë ka vazhduar të përmirësohet në mënyrë që të japë energji elektrike në mënyrë të besueshme dhe me një çmim të ulët. Ndërsa më shumë se një e katërta e firmave kanë raportuar energjinë elektrike si pengesa e tyre më e madhe, kjo ka rënë në më pak se 10% të firmave, shumë afër mesatares për vendet me të ardhura të mesme të sipërme, pasi ndodhja e ndërprerjeve dhe humbjeve të firmave për shkak të ndërprerjeve kanë rënë në mënyrë dramatike.
Shqipëria ende ka performancë të dobët në krahasim me pjesën tjetër të rajonit të Ballkanit, i cili ka energji elektrike me kosto shumë të ulët në tërësi. Duke pasur parasysh suksesin e fundit të Shqipërisë në tenderimin e gjenerimit diellor me shumë kosto të ulët për të plotësuar prodhimin e saj kryesisht hidroenergjitik, kjo ka të ngjarë të vazhdojë të përmirësohet.
Në ekstremin e kundërt, performanca e sistemit gjyqësor dhe raportet e “monopoleve ose konkurrencës së pandershme” janë rritur si kufizime të bazuara në një sërë sondazhesh të firmave. Megjithëse masat e efektivitetit të qeverisë janë përmirësuar dukshëm në të gjithë sondazhet dhe ryshfeti është zvogëluar midis shumë ndërveprimeve me qeverinë (me përjashtim të mbledhjes së taksave), reformat gjyqësore duket se kanë tregtuar një problem të vjetër të gjyqtarëve të korruptuar për një problem të ri të shumë pak gjyqtarëve. Ndërsa procesi është një hap kritik përpara, ai po rezulton në një rritje të gjasave të vonesave për bizneset që mbështeten në sistemin gjyqësor për të zgjidhur mosmarrëveshjet.
Në fakt, pavarësisht reformave pozitive, eksportet shqiptare janë bërë gjithnjë e më të përqendruara në produktet që janë më pak intensive në përdorimin e kontratave për të menaxhuar marrëdhëniet e furnizuesit.
Ndërkohë, Shqipëria ka pasur sukses të përzier në përmirësimin e infrastrukturës së transportit. Ndërsa disa projekte të mëdha rrugore kanë përfunduar duke ulur kohën e udhëtimit dhe kanë përmirësuar lidhjen – përfshirë kufirin me Kosovën dhe qytetet e mëdha të Jugut – bllokimi është rritur në rrugët kryesore që lidhin Tiranën me Durrësin dhe Shkodrën, pasi përmirësimet e furnizimit të rrugëve nuk kanë ecur në hap me kërkesat në rritje.
Për shkak të më pak ndryshimeve në infrastrukturë dhe më shumë ndryshimeve në menaxhim, Shqipëria ka gëzuar një zgjerim të shpejtë në udhëtimet ajrore dhe lidhjen me qytetet evropiane nga një aeroport i saj jashtë Tiranës. Kjo ka mbështetur rritjen e turizmit, deri në një pikë ku nevoja për një aeroport të dytë po vlerësohet. Rritja e udhëtimit ajror ndërkombëtar është veçanërisht e rëndësishme duke pasur parasysh mungesën e Shqipërisë në një rrjet hekurudhor për t’u lidhur me pjesën tjetër të Evropës.
Në mënyrë që të tërhiqet shpejt nga COVID-19 dhe të hapë rrugën për konvergjencë më të shpejtë në nivelet e të ardhurave me Bashkimin Evropian, aftësitë e Qeverisë së Shqipërisë duhet të vazhdojnë të evoluojnë për të përmbushur kërkesat e një ekonomie diversifikuese dhe për të tërhequr FDI të reja për të përshpejtuar rritjen e njohurive prodhuese. Ky evolucion kërkon, jo vetëm përmirësimin e vazhdueshëm të menaxhimit makroekonomik, zhvillimin tradicional të infrastrukturës dhe reformën institucionale për të ofruar një sundim më të madh të ligjit – të gjitha këto janë përmirësuar në vitet e fundit. Ai kërkon gjithashtu risi në aftësitë e qeverisë për të ofruar të mira publike në të cilat do të mbështetet diversifikimi në të ardhmen dhe përdorimin e promovimit proaktiv dhe të synuar të investimeve për të tërhequr kompani globale në Shqipëri.
Ndërsa përhapja e COVID-19 në Shqipëri ishte e kufizuar gjatë muajve të parë të pandemisë, rritja e rasteve është përshpejtuar në qershor dhe korrik. Tronditja ekonomike e pandemisë ka qenë e rëndë dhe mund të përkeqësohet nëse vërshimi aktual i rasteve vazhdon. Kjo e bën të tashmen një kohë kritike për risi në aftësitë qeveritare. Korporata Shqiptare e Investimeve e sapokrijuar është krijuar si një institucion për të mbështetur zhvillimin e mirë publik me perspektivë, ndërsa mjetet e reja për identifikimin e FDI-ve globale që mund të lulëzojnë në Shqipëri tani po përdoren për të strategjizuar për përshpejtimin e blerjes dhe rritjes së njohurive në një botë që është ndryshuar rrënjësisht nga COVID-19.
Shkrim i botuar fillimisht në Periodikun e parë për vitin (2021), “Diaspora Shqiptare”, Analiza dhe Studime të Fondtit Shqiptar për Zhvillimin e Diasporës
Për t’u bërë pjesë e grupit të “Gazeta Diaspora Shqiptare” mjafton të klikoni: Join Group dhe kërkesa do t’ju aprovohet menjëherë.
