Studiuesi arbëresh Vincenzo Belmonte, pas një përvoje të gjatë në fushën e përgatitjeve të antologjive poetike, ka sjellë me rastin e 200-vjetorit të lindjes së autorit Francesk Santori librin “Antologia Santoriana”.
Kjo vepër antologjike përmbledh krijimtarinë e përzgjedhur të Santorit në zhanre të ndryshme, gjë që realizon figurën e plotë krijuese të këtij autori.
Në këtë kuadër, kujtojmë se fillesat e artit dramatik në Shqipëri shënjohen në vatrën kulturore arbëreshe.
E para dramë shqiptare, me strukturë të mirëfilltë artistike, është “Emira” e autorit Françisk Anton Santori (1814-1894), shkruar më 1885. Gjithashtu, ky autor ka lëvruar edhe zhanre të tjera, që konsiderohen si të parat, të tilla si romani “Bija e mallkuar”, që ndonëse i shkruar italisht është shfaqja e parë në prozë e talentit të shkrimtarit Françisk Anton Santori. Ky roman do t’i paraprinte romanit të parë të shkruar shqip nga po ky autor me titullin, “Sofía Kominiate”.
Pikërisht këto merita të padiskutueshme të Anton Santorit nxirren në pah përmes librit “Antologia Santoriana”, përgatitur nga Vincenzo Belmonte në dy gjuhë: arbërisht dhe me përkthim në italisht.
Vepra e vlefshme e Vincenzo Belmonte i përshtatet ligjit të pashmangshëm të përzgjedhjes antologjike, por, çfarë është absolutisht e rëndësishme, ajo arrin të gjurmojë – duke e kufizuar atë në një numër modest faqesh – një portret i qartë dhe pothuajse i plotë i shkathtësisë së Francesco Antonio Santori (1819-1894 )
Shkrimtari arbëresh, me origjinë nga Santa Caterina Albanese, megjithëse u fol dhe u nënvlerësua shpesh, kishte meritën e padiskutueshme të futjes së zhanrit të romanit dhe asaj të dramës në panoramën kulturore të tymosur të Arbërisë me rezultate të dukshme nga pikëpamja stilistike dhe kritike .
Ajo që del nga koleksioni i zellshëm i Belmonte është imazhi i një poligrafi, i aftë të endet me lehtësi midis formave thellësisht të ndryshme dhe të largëta letrare, por të bashkuar nga një emërues i përbashkët: përdorimi i një gjuhe thelbësore, jo retorike dhe të prirur fort drejt ndërtimit të personazheve domethënës dhe sugjerimeve të këndshme.
