ATË m. “baba/babë”. Përdoret edhe në kuptimin Zot ( Ati ynë) si dhe titull që u jepet klerikëve katolikë. Sipas prof. Topallit, është emër i trashëguar për “baba”, ndërsa ky i fundit është marrë në kohët e vona nga turqishtja. Raportin e këtyre emrave e dëshmon fakti se emri atë mund të përdoret me nyjën pronore (i ati), duke dëshmuar lashësinë e tij si emër lidhjesh familjare, kurse baba s’mund të përdoret me nyjë, pasi ka hyrë vonë në gjuhën shqipe. (Topalli, 20017:139)
Sipas Meyerit, kemi këtë shpjegim: “ krahaso sll. e vj. kishtare otьсь nga parasllavishtja otь “atë”, got. atta, gr.vj. άττα, ind. e vjet. attā “ nënë, motër e madhe”. Edhe turq. attā . ( Meyer2007:56) Topalli këtu rendit edhe fjalën lat. atta “kujdestar , edukator”.
Për herë të parë dëshmohet në Formulën e Pagëzimit të Pal Engjullit 1462: Un të pagëzonj pr emënit Atit e t Birit e t Shpertit shenjt.
Fjalë e mbarë gjuhës. Buzuku (XXXVII/2, Luka 2, 48; IXL, Mateu 13, 27; Luka 15,7) Hinje uit atë e u na të mjerëtë po të lypnjëmë “ ecce, pater tuus et ego dolentes quarebamus te”; E shërbëtorëtë e atit fëmijësë i thonë “ Accedentes autem servi patris familias dixerunt ei.” Me shqipërim të lat. pater familias, si shpeshherë; Sa trima të tim et kanë bukë tepërë “ Quanti mercenarii patris mei abundant panibus” Budi (SC 291) jo veçëse atë e amë e vëllazënë e motra si shumës sikundërse qe zakoni gjithë motnë i fratënet e j atet shintënë. Bardhi Pater Atë, Paterfamilias Ati i fëmijësë, Paternus Atëni (Duhet të ishte për “paternitas”) (Çabej II, 1976:1004)
Për formën e fjalës me zanoren –ë prof.Topalli thekson se mund të reflektojë evolucionin e zanores –a me të cilat del në gjuhë të tjera indoeuropiane, ose është mbaresa e rasës kallëzore të trashëguar , që ka evoluaar në këtë zanore (-om˃-ë). Por në gegërishte kjo zanore ka rënë, sikurse në emrat e gjinisë femërore; prandaj zanorja e ballit të fjalës është e gjatë (āt). Shumësi etën/etër dëshmon veprimin e metafonisë me ndërrimin e /a/ ˃/e/ . Nga përdorimi me nyjën pronore ka dalë forma (i) jati ,me një –j- kundër hiatit. Në formën e gjinores me nyje pronore (t’et) ose me një përemër pronor (tyt et), zanorja –e është formuar me anë të analogjisë me emrat që mbarojnë me fundoren –tet (khs.qytet, shëndet); kurse mbaresa -it erasës gjinore ka rënë për të shmangur kakofoninë që krijojnë tri bashkëtingëllore të njëjta (*t’etit, *tyt etit). Rrjedhoja: atësi, atnor/atror, atësor, atënisht/atërisht, atësohem “bëhem baba”; kompozita:atëgjysh, atëlosh me gjysh e me losh; khs në arb.e Italisë: losh ”gjysh”. (Topalli, 2017:140)
Lidhur me fjalën losh që përdoret tek arbëreshët e Italisë, dua të theksoj se është fjalë që përdorej deri vonë (në disa raste edhe tani) në Myzeqe.
Për t’u bërë pjesë e grupit të “Gazeta Diaspora Shqiptare” mjafton të klikoni: Join Group dhe kërkesa do t’ju aprovohet menjëherë.
