Napoli kryeqyteti i arbëreshëve

E premte, 29 Mars, 2024
E premte, 29 Mars, 2024

Napoli kryeqyteti i arbëreshëve

Dikush ka thënë që Napoli është nga ato qytete që kalon nga 1 deri tek 10 pa kaluar nga 0 deri 9. Për të gjithë atë që e vizitojnë Napolin do të ndjejnë se si me magji ky qytet do të bëjë për vete. Nuk është rastësi që arbëreshët u dashuruan me këtë qytetet, dhe nuk është as rastësi që në këtë qytet janë botuar disa nga veprat më të rëndësishme për letërsinë dhe kulturën arbëreshe të asaj kohe si: Jeronim De Rada shtypi të gjitha veprat e fazës së parë të krijimtarisë së tij letrare. Përmendim Këngët e Millosaut (1836, 1847), Këngët e Serafinës Thopia (1839, 1843), I Numidi (1846), L’Albania dal 1460 al 1485 (1847), Storie d’Albania dopo il 1460 (Rrëfimet e Arbërit) (1848),tragjedia Ines de Castro e Ëngjëll Basile (1847). Vepra Su gli Albanesi, ricerche e pensieri (Mbi Shqiptarët, kërkime dhe mendime) të Vinceo Dorsës (1848), kushtuar në mënyrë domethënëse “Alla mia Nazione, divisa e dispersa, ma una” (Mëmëdheut tim, të ndarë dhe të shpërndarë, por një), gazeta  shqiptare: Arbëreshi i Italisë (L’Albanese d’Italia) si dhe Fiamuri i Arbërit etj etje. Por le ta shohim disi më thellë këtë qytetet nën shoqërinë e Atanasoi Pizzi dhe të mësojmë diçka më tepër për këtë qytet.

Marrim drejtimin për në Kishën Santa Maria La Nova \ Chiesa di Santa Maria la Nova, Napoli, e cila gjendet në rrugën  S. Maria la Nova.Tek kjo kishë gjenden mbetjet mortore të Costantin Castriota, Kostandin Kastrioti  peshkop i Isernia, djali i Gjonit II Kastriot dhe nipi i Gjergj Kastrioti, i njohur si Skënderbeu.Varri i tij u ndërtua në vitin 1500 nga Jacopo della Pila.

Mbi gur ndodhet sarkofagu: gjenden  dy brazda të thjeshta anash,  ku janë simbolet e shqiponjës me dy krena, ndërsa trupi i të ndjerit me rroba papnor është i skalitur në kapak. Në pjesën e sipërme, me një basoreliev paraqiten Virgjëreshat, ndërsa në kapelë është busti i Atit të Përjetshëm.

Monumenti, i vendosur pranë derës hyrëse të sakristisë, ka në bazë një sfinks që vepron si kariatidë, e cila mban me duar gurin mbi të cilin është gdhendur epitafi:

Costantinus Castrayotus Hic

Tegitur Sanguine Et Cognatione

Regia Ac Cesarea Clarus Morum

Candore Insignis Digitate

Pontifex Aeserniensis Dum Probe

Vivit Intempestive Moritur

Andronica Cominata Paterna

Avia Nipoti Optimo Posuit Md»

 

Monumenti u ngritut me dëshirën e Donikës, gruas së heroit shqiptar Gjergj Kastrioti Skënderbe, për nder të nipit të saj Kostantin Kastrioti Scanderbeg, peshkop i Isernias, i cili vdiq në vitin 1499 nga një sëmundje e rëndë.

 

Dhimitër Leka\ Demetrio Lecca

Marrim drejtimin në kishën Greke Shën Pietro e Shën Pali në via S.Tommaso d’Aquino 51 – Napoli. Në hyrje të kishës në pjesën e jashtme në dyshemenë e mermertë na bie në sy një mozaik, paraqitur nga shqiponja me dy krena me kurorë, simbol e pasardhësve të Gjergj Kastriotit.

Këtu gjendet edhe busti i një Tenente Gjenerali Dhimitër Leka.

Kush ishte Dhimitër Leka?

Leka,  lindi në Dhërmi më 28 Prill 1779 – Napoli 21 prill 1862 Napoli. Ai u shpërngul në Napoli në fund të shekullit të tetëmbëdhjetë, dhe ishte pjesë e asaj kolonie të madhe epirote të themeluar në Mbretërinë e Napolit, e cila i dha kësaj mbretërie  njerëz  besnikë ndaj ushtrisë napolitane, me regjimentin e tyre që nga koha e Karlit III. Shpallur fisnik për pranimin në “Kompania Mbretërore e Bodyguardëve”.

Në Shqipëri Dhimitër Lekës i këndojnë edhe sot (poeti Llambro Ruçi, i cili ka lindur edhe nga i njëjti fshat i Dhimitri) këto vargje.

Ç‘u hap mandati në drekë,

Hajmedet o Dhimitër Lekë,

Hajmedet se ç’të ka gjetë,

gjëndërali i Bregdetë,

kapetan i mirë me fletë,

në stere edhe ndë detë.

Poshtë bustit të tij është vendosur një pllakatë e shoqëruar nga një gravurë. Në të thuhet: Demetrio Lecca\ Leka Epirjot,  ishte inspektor i përgjithshëm i këmbësorisë së linjës në 1860, kalorës i Urdhrit të San Giorgio della Riunione, i Urdhrit i Shpëtimtarit të Shenjtë të Greqisë, i Urdhrit të Shën Anës së Rusisë dhe i Shën Mikaelit të Bavarisë, i dorëhequr pas hyrjes së Garibaldit në Napoli, duke mos dashur t’u betohet pushtetarve savojar, ai u varros në kishn “greke”, e cila kishte qenë kishë arbëresce, më vonë u cilësua “ Greke”,  Shën Pietro e Shën Pali  në Napolit.

Akil Leka

Një tjetër figurë e familjes Leka, është edhe i biri i tij  Achille Leka (Napoli 7 shkurt 1832 – Napoli 9 shkurt 1900) kapiten i klasit të dytë i Korpusit të Inxhinierisë së Ushtrisë së Dy Siçilive nuk deshi të bashkohej me ushtrinë italiane dhe u tërhoq në jetën private.

Një tjetër pllakë  përkujtimore është ngritur në kujtim të dy kapitenëve shqiptar, Don Nicolo dhe Angelo Maipesi, komandantët e një kompanie prej 300  kalors ushtarë .(Fonte Nobili Napoletani)

Maqedon Reeal, korpus i përbërë me ushtarë shqiptar

Një prej familjes fisnike shqipatre nga Himara  dikur në mbretërinë e venecianëve i lidhi fatet e tij me një mbretërie të re, të qeverisur nga një sovran ambicioz Mbreti Karl i Burbonit në Mbretërinë e Napolit. Protagonisti i parë i kësaj  familje është Konti Stati Gicca\ Gjika,i dënuar me dënim me vdekje ku qeveria veneciane vendos një shumë prej njëqind zekini  mbi kokën e tij. Për shkak të tij një anije rekrutësh kapet nga korsairët Dulcunknown me besimin se ai ishte në bord. Stati Gicca\ Gjika me gjithë kundërshtimin zyrtar të rezidentit venecian në Napoli, arrin në Capua i cili nëpërmjet Otrantos kishte ardhur me një varkë me 24 shqipar. Këta 24 mercenarë përbënin eshelonin e parë të regjimentit prej pesëqind burrash të regjistruar për ushtrinë napolitane.(më vonë i quajtur zyrtarisht Regjimenti i Real Maqedonas), komanda e të cilit iu caktua vetë Gicca\ Gjika, detyrë në të cilën ai do të mbante me sukses, deri në vdekje. Nga përvoja e tij si mërgimtar, lindi pasuria e re e familjes, e gjitha brenda regjimentit. Djali, Attanasio Gicca\gjika, në fakt do të pasojë të atin në rolin e gjenerallejtënantit. Një “protagonisti” tjetër i vërtetë i kësaj familjeje të mërguar është Michele Gicca\ Gjika Major i Regjimentit Rela Maqedonisë që në njëfarë mënyre bën udhëtimin e kthimit për në mëmëdheun Shqipëri, kur tashmë Serenissima kishte annulluartë shkuarën e tyre.

Në marrëveshjen për themelimin e regjimentit të Maqedonisë të nënshkruar më 27 dhjetor 1739, parashikohej se”njerëzit e të njëjtit organ duhet të ishin nga gadishulli ilirk, jo nënshtetas, apo të rekrutuar në shtetin e Republikës së Venecias”. Regjimenti 1 dhe 2 “maqedonas” ose “ilir” i përbërë nga ushtarë nga Maqedonia, Shqipëria, Greqia dhe Dalmacia.

Batalioni i ri kishte një uniformë e cila binte në sy për bukurinë e tij, dhe fisnikërisë, ku sipas diplomatit nga Venecia, «veçantia e veshjes thuhet se ishte ajo që rrëmbeu  Madhërinë\ Mbretin, për të kërkuar një trup në shërbim të tij. Kostumi i divizës së tyre, të karakterit kombëtar, bëri që dhe komandanti i ri, koloneli konte Corafà, ti paraqitet  mbretit Karlit të Bourbonit me uniformë shqiptare.  Në vijim  arma, Sciabola da Shpata e përdorur nga truppa regjmentit Real Macedonia, Ferdinando IV (1765-1805).

Regjimenti i ri edhe pse i përbëre nga dy batalione; do të quhej deri më tej 1754, thjesht batalion mbretëror Maqedonas\ Real maqedonas. Këtyre trupave u jepeshin marrveshje më të favorshme se ato të rënë dakord me zviceranët.

Mbreti ishte “dashuruar me këtë regjiment të ri”, i cili mbeti i fushuar në Capua\Kapua, duke e pritur të transferohej sa më shpejt në Napoli.

Në 1789 Regjimentet “shqiptare” të quajtur “Coppoloni”  për shkak të kapeles  klasike  si edhe “ camiciotti” për shkakë të Fustanelles, veshjes kombëtare, u shpërndanë, dhe u rivendosën në vitin 1798, duke formuar “Batalionin e Gjuetarëve Vullnetarë Shqiptarë”.  Më 17 janar  1818 regjimenti u nda në dy batalione. Deri në këtë vit usharët e regjimentit reklutoheshin vetëm nga Shqipëria.

Regimenti real ishte i komanduar  nga Konte Giorgio Corafà (1697-1775), lindur Cefalonia,ishulli i Joni dhe udhëhiqte  Maqedon Real që ishte një formacion special (një regjiment prej 500 vetësh, të gjithë me origjinë shqiptare, epirote dhe nga  peloponezi .

Shënim: Në epokën mesjetare deri në fund të shekullit të 19-të  peleponezi quhej Morea, që në greqisht do të thotë manit, μορ α.  Prandaj, nuk ishte rastësi mbjellja e 300 pemëve të manit përgjatë shpatit  në vitin  1769 më 31 dhjetor.(shih Cohortum Macedonum i gurit të tretë lapidari i ushtrisë së Mbretërisë së Dy Siçilive, Ischia. (Fonte la Storia dell’isola d’Ischia dello storico foriano, Giuseppe d’Ascia).

Në foto ” Ushatrët Gjahtar Shqiptar” njëra nga pikturat origjinale, vepra e Ferdinando Mori,  dhe Francesco Progenie)

Pas vdekjes së Kontit Corafà, pasuesi i tij ishte  Konti Gjika  në komandën e regjimentit dhe më pas djali e tij Atanasio Gicca\ Gjika. Regjimenti shërbeu deri më 12 prill 1820.  Foto, një arberesh i Villa Badessa, të ciltë janë pjesë e emigrimit të fundit, të atyre që sot ne quajmë arbëresh. Uniformae këtij ushtaraku ishte  e batalionit Real Maqedoni, bojëra uji nga Michela de Vito, 1820.

Vepra e artistit shqipar Milotit

Në  sheshin e Mërkatës, ku shpesh mbreti kryente egzektimet me vdekje, artisti shqiptar Miloti ka ekspozuar veprën e tij” Key of Today” me 13 pjesë çelik korten.

Ja si shprehet Atanasio për këtë vepër: “Ecja përgjatë  rrugës“ Lavinaio” duke ardhur nga Castel Capuano, pa kaluar aty ku ishte Castello del Carmine dhe, pasi arrita në shesh, u përshëndeta vëllazërisht me artistin dhe autoritetet e pranishme. Miloti, nuk mbërrin në një zonë të madhe Metropolitane të Napolit, por zgjedh qendrën e vjetër, duke u përqëndruar pikërisht në sheshin “Mercato” vendi i një dialog të “mendimit të lirë” që u ndërpre pasdite në orën 18, njëmbëdhjetë nëntor 1799, e filluar shekuj më parë me heroin kombëtar Gjergj Kastrioti Giorgio Castriota, në të njëjtin Largo, të një mëngjes pranvere në 1464.

Vepra e tij  i jep kredi veprimtarive të lashta të dialogut midis Napolit dhe Shqipërisë, dikur dy mbretëri, të bashkuara historikisht” Foto Nga e majta Doktor V.Scorza, arkitekt Atanazio Pizzi, Demetrio Crucitti  ish drejtori Rai Calabria, inxhinjer, si dhe humlumtues dhe mbështetës  i botës arbërshe.

 

Disa prej figurave arbëreshe më të rëndësishme të Napolit

Vicenco Toriello, Një djalë i Arbërisë, Barille,ngulim arbëreshë në krahinën e Bazilikatës.

Torello në kapërcyell të vitit 1861, spikat në rrethet intelektuale dhe artistike napoletane. Ai lindi më 1807 në Barile. Mësimet e para i mori në fshat, pastaj u largua me studimet e tij në Napoli dhe martohet  me një nga zonjat më të bukura të vendit aristokracisë napolitane, Donn’ Anna De Tommasi e princave të Lampedusa-s, motra e ndihmësit të Mbretit Burbon Ferdinand II. Mbiemrin Torelli e ka përkthyer vëllai i tij Aniello; “Turjèli”, në arbëreshë është mjeti me të cilin bëhen vrimat.

 

I vëllai i kishte lënë Vicencos një klientelë të gjerë, si avokot ku të merrej me çështjet  private dhe publike, sepse ai ishte avokat në administrata të ndryshme të Mbretërisë, por ai e urrente atë ambjent dhe iu përkushtua botës së shtypit periodik dhe teatrit.

 

Raffaele De Cesare rrëfen se si ai ishte një klient i zellshëm i Caffè del Molo, i frekuentuar nga studiues të rinj dhe të shfrenuar; piktorë, muzikologë, epigramistë dhe shkrimtarë të Napolit liberal dhe jokonformist, me zgjuarsi të vyshkur si vetë Don Vincenzo, Duka i Maddaloni dhe markezi i Caccavone.

 

Lidhur me kompozimin e libreteve të operës teatrore, ai mbetet një eksponent i spikatur në proceset e përhapjes dhe rishikimit të figurës së gazetarit, të cilat në përhapjen e shtypit periodik të shekullit të nëntëmbëdhjetë nuk ishin aq të përhapura sa u bënë falë intuitat e intelektualit arbëreshë.

Pjesa më e madhe e prodhimit të Torellit mbetet e lidhur me faqet e gazetave, veçanërisht me “Omnibus” të cilin ai vetë e themeloi dhe drejtoi nga viti 1833 deri në vdekjen e tij.

Megjithatë, më pak i njohur është prodhimi i tij teatror nga i cili kanë mbetur dorëshkrime të pabotuara, por me rëndësi të konsiderueshme, sepse satira e tij shumë e veçantë në vargje spikat; nga “pena” e tij mendjemprehtë doli dueli imagjinar, të cilin ai e konceptoi dhe e drejtoi, për epërsinë “të muzikës apo të tekstit” në melodramë.

 

Në vargjet hendekasilike, Torelli, duke zënë një pozicion të qartë në debatin shekullor të epërsisë së muzikës apo libretit, drejton një sërë metaforash të shijshme, duke përdorur edhe disa portrete të pamëshirshme, si ai që përshkruan figurinë e një poet i poshtëruar dhe i nënshtruar diktateve të një muzikanti superstar.

Në vitin 1829, interesi i tij për botimin e shtyu atë të nxirrte në shtyp numrin e parë të revistës l’Indipendente, botime shumë të kërkuara për shkak të vlerës së lartë kulturore të pritjeve të saj.

Torelli mund të përkufizohet si një referencë solide për kulturën napolitane, është e vërtetë se shtëpia e tij u bë një nga sallonet kulturore më të privilegjuara, pasi pronari i një numri të konsiderueshëm pikturash nga autorë antikë dhe modernë, të konsideruara si një vend takimi për burrat e letrat, artistët dhe të gjithë ata burra trima që jetuan në Napoli ose që shkuan atje.

Në vitin 1833 ai themeloi, së bashku me intelektualë dhe shkrimtarë të tjerë, revistën letrare “Omnibus”, e cila deri më sot konsiderohet periodiku napolitan më jetëgjatë dhe më interesant i shekullit të nëntëmbëdhjetë, pronar dhe drejtor i së cilës ai ishte që nga debutimi i saj. deri në ditën e vdekjes së tij në 1882.

Vlerësimi që Torelli gëzonte edhe jashtë Mbretërisë dëshmohet nga bashkëpunimet cilësore ose nga letrat që korrespodentët e shquar i dërguan periodikut të tij Giovan Pietro Vieusseux, tashmë në vitin 1834, çuditërisht vërejtën mbi qarkullimin e fletës napolitane të porsalindur, por edhe nga pritja që disa nga shkrimet e tij gjenden në revista të specializuara në fushën e teatrit.

I njohur për ndjenjën e tij të madhe mikpritëse, ai përdori një kanal të privilegjuar për lidhjen dhe respektin e burrave të arbërisë, të cilët i pritën me një përshëndetje në gjuhën arbëreshe: gjàku i shprishur su harra(thënie kjo  e adiptuar nga napolitanët, lidhur me ritin e gjakut të shprishur të Shënjtorit të tyre San Genaro)

Më 1836, rishikoi Canti di Milosao nga Girolamo de Rada, të cilit Toriello i kishte botuar disa tekste në shqip në periodikun e tij dhe e drejtoi  gjithashtu De Radën në botimin e numrit të vogël të Albanian d’Italia.

Torelli, një njeri i shkolluar dhe njohës arbëresh i fjalëvet ë urta,i zakoneve të arbërescëve, me profesionalizmin e tij, krijoi një mënyrë të re të të bërit gazetari, shtroi disa kritika të bazuara për sistemin alfabetik, që De Rada i ksihte zëvëndësuar me shkronja greke.

Në fakt, alfabeti i përdorur nga De Rada në botimet e shtypura të Serafina Thopia kishte referenca latine, të plotësuar me disa shenja të alfabetit grek, duke i konsideruar ato si shqiptime unike për gjuhën amtare.

Që nga shekulli i gjashtëmbëdhjetë, në kuadrin e grupeve intelektuale arbëreshe të Kalabrisë dhe të Siçilisë, gjejmë të pranishme një traditë shkrimi me një sistem të përzier alfabetik greko-latin, i cili pasqyronte nga njëra anë ndikimin kulturor grek, kryesisht nëpërmjet përpjekjeve dhe veprim i kishës bizantine për të përkthyer në shqip, dhe nga ana tjetër prestigji që praktikonte kultura latine.

Alfabeti i De Radës, nëse nga pikëpamja teorike mund të plotësonte nevojat e autorit arbëreshë, nga pikëpamja praktike do të ishte bërë fushë studimi e një kamareje të ngushtë dhe sigurisht ky nuk ishte qëllimi që ne donim të arrihet me modelin e ri të inkulturimit.

I njëjti shkrimtar, në fushnotën e Canti di Strofina Thopia, e konsideroi të përshtatshme idenë e Torellit, sipas së cilës ishte më e dobishme të afroheshin elementet e shkrimit italian dhe të bëhej më i përhapur shqipfolësja në mjediset e deritanishme.

Mbetet një fakt themelor se pas theksimit të De Radës nga Torelli, në shekullin XIX nuk iu shtua asgjë historisë së shkrimit arbëresh  deri më sot në shekullin XXI, nga popullata e shkollës albano-italiane.

Për krijesën e tij editoriale “Omnibus”, Torelli mori për një dekadë botimin dhe drejtimin e “Omnibus Pittoresque”, një antologji e karakterizuar nga gravura të mira për atë epokë, e cila që nga viti 1851 dha një fizionomi më të dukshme politike, duke marrë më shumë sukses dhe madje këtyre botimeve nuk u mungonin artikujt dhe citimet nga bota arbëreshe dhe ekselencat e saj.

Torelli bashkë me gazetën e tij në 1840 ishte në favor të arsyeve të mbretit Ferdinand II për lëshimin e monopolit të squfurit në Siçili, për këtë sovrani Burbon i kishte qëndruar shumë mirënjohës, duke i dërguar disa vazo Sevres si dhuratë.

Në shkurt të vitit 1833 ai përhapi manifestin me abonim, një gazetë periodike me përmasa dhe kosto modeste, qëllimi i imagjinuar nga gazetari ishte përhapja në të gjitha fazat e shoqërisë për të rritur erudicionin tek çdo person i rritur civilisht.

Gazeta hartohet përgjithësisht nga të rinj të sinqertë dhe me humor, të cilët ishin entuziastë dhe të etur për të mos shkaktuar mërzi, por për të informuar për të rejat dhe tendencat për një jetë më të mirë. Fleta shfaqet çdo të shtunë me çmimin aktual prej pesë kokrrash dhe kushdo që ka pasion kulturën dhe librin do të jetë në gjendje t’i mbledhë këto letra fluturuese dhe në fund të vitit të ngushëllojë veten se ka mbledhur një vëllim të plotë.

Në karrierën e tij botuese, Torelli pati një korrespondencë të pasur me eksponentë të shumtë të panoramës historiko-letrare dhe artistiko-muzikore italiane, si Gaetano Donizetti, Gioacchino Rossini dhe Giuseppe Verdi. Marrëdhëniet me këta dy të fundit nuk ishin, të paktën në fillim, idilike: nëse me Rossinin kishte të paktën një mosmarrëveshje të lidhur me një scoop të rremë të botuar në «Omnibus»; megjithatë, ai pati zhvillime të rëndësishme me Verdin në historinë e muzikës italiane, e priste gjithmonë ngrohtësisht sa herë që shkonte në Napoli dhe kishte një korrespondencë të dendur mes të dyve.

Pikërisht në vitet pesëdhjetë të shekullit të nëntëmbëdhjetë, Torelli, i cili kishte pasur marrëdhënie me Vincenzo Jacovacci, impresario më i njohur i operës romake të kohës, arriti të merrte me kontratë menaxhimin e teatrove të Napolit nga viti 1855 deri në mars 1858.

Në 1848, Omnibus mori edhe një maskë politike, ajo ishte epoka e pasurisë së saj më të madhe editoriale, duhet theksuar se Torelli pësoi gracka, përndjekje, madje edhe burg dhe për këtë ai thoshte: kush nuk ekziston? Citat;  zilia është nuli i njeriut.

Marrëdhëniet me mbretërit Burbon mbetën gjithmonë të mira deri në vitin 1858, kur lindën mosmarrëveshjet e para, por deri atëherë ishte fundi i mbretërisë dhe në 1860 Torelli ishte në gjendje të shprehte lirshëm idetë e tij si një patriot dhe një njeri liberal.

Për vazhdimin e veprës së Torellit pas vdekjes së tij në vitin 1882, mbetën djemtë e tij Cesare dhe Achille, të cilët duke pasur parasysh mjedisin ku u rritën, i dhanë shumë letërsisë napolitane, por kjo i përket një historie më të re që do të kemi. mënyrë për të eksploruar.

Pasquale Scura

Jemi në  trajtën e fundit të zonës Spaccanapoli  që lidh Via Toledo me Pignasecca, pikërisht  në zemër të qytetit, ndodhet rruga me emrin Pasquale Scura.

Scura ishte  arbëresh nga Vaccarizo dhe ishte Ministër i drejtësisë, njëri prej tre ministrave të qeverisë së Garibaldit. Tre ministrat ishin:Pascuale Scura,Luigji Giura dhe Franceso Krispi. Ishin nga tre krahinat arbëreshe:Calabria, Sicilia, Basilikata.

Pasquale Scura kishte edhe një vëlla avokat i quajtur Paolo, i cili vdiq në 1844 në moshën 44 vjeçare.

Luigi Giura

Luigi Giura lindi në Maschito, një qytet i vogël arbëresh i vendosur në zonën e Vultures në provincën e Potenzës, më 1 tetor 1795, nga Francesco Saverio dhe Vittoria Pascale.

Nocionet e para shkollore i bëri në krahinën e tij të vendlindjes dhe trasferohet tek xhaxhai i tij në Napoli. Vazhdoi studimet me një dashuri të veçantë për shkencën, matematikën, mekanikën dhe hidraulikën, duke ndjekur gjithashtu kurse vizatimi dhe kompozicioni në Akademinë e Arteve të Bukura Napolitane. Më 4 mars 1811, ai dha provimin e aftësive në shkollën e sapolindur të aneksuar në Korpusin e Urave dhe Rrugëve, midis studentëve të jashtëm, ishte i pari në rezultatin përfundimtar të testit.

Pas marrjes së titullit inxhinier dhe arkitekt në 1814 ai u delegua për të ndihmuar Cav. Bartolomeo Grasso, inxhinier i departamentit që merrej me sipërfaqet e tokës së punës në provincën e Caserta. Ishte periudha kur Evropa është në trazira për blerjen e sistemeve të reja teknologjike, prodhimi dhe shkëmbimi, qartësisht edhe jugu i Italisë, për të mos mbetur e prapambetur dhe e zhytur apo nënshtruar ndaj fuqive të tjera, u përgjigj ai me krijimin e Korpusi i Inxhinierëve të Urave dhe Rrugëve me Shkollën e Specializimit të aneksuar.

Me një buxhet prej rreth gjashtë mijë dukatësh Luigji Giura dërgohet, në shtetet, Francë, Angli dhe në disa lokalitete të Zvicrës për të vizituar dhe përvetësuar metoda të reja në fushën e inxhinierisë. Giura u largua nga Napoli më 18 korrik 1826 për t’u kthyer atje më 27 korrik 1827.

Në 1828  Giurës iu ngarkua nga qeveria napolitane për të ndërtuar një urë të varur me zinxhirë hekuri mbi Garigliano.

Për herë të parë ishte një ndertim i tillë inxhinjerike, dhe kjo iu besua Giurës i cili e realizoi. Kjo vepër ishte e para në Itali dhe e dyta në Europë. Ura u realtua dhe kjo falë arbëreshit Giura.

Shumë vepra të mëdha u bënë në emrin e këtij inxhinjeri. Ai perfeksionoi si makinën që mund të kryente vizatimin e metaleve. Një tjetër vepër ishte edhe bonifikimi i rrjedhës së Fucinos, një kanal, i ndërtuar nga Claudio Imperatore për të futur ujërat e liqenit karstik në lumin Liri, përmes një tuneli nëntokësor prej rreth gjashtë kilometrash.

Nuk kishte vend në mbretëri ku ai nuk shkoi për të ekzaminuar rrugët, urat, punimet e regjimentimit, bonifikimit, porteve, duke mos u shmangur kurrë nga dhënia e këshillave të dobishme që synonin përfundimin e suksesshëm të punimeve.

Në Napoli ai mbajti postin e Arkitektit Komisioner të Bashkisë Napolitane, të cilën e kishte mbështetur për shumë vite; edhe sepse e kuptoi menjëherë se jeta pa profesionin e tij nuk i shkonte dhe për shkak të profesionalizmit të pazëvendësueshëm u zgjodh këshilltar për Provincën e Napolit. Një ethe misterioze brenda një muaji, pavarësisht nga të gjitha trajtimet e duhura mjekësore të asaj kohe, Luigi Giura vdiq më 1 mars 1864, në moshën gjashtëdhjetë e nëntë vjeç. Ai u varros në Varrezat Monumentale të Napolit.

Jo të gjithë e dinë që Luigji Giura ishte mik i ngushtë i Leopardit, shkrimtarit italian nga Recanati, vend edhe ky i mbushur me arbëresh.

Leopardi për çdo gjë që i nevoitej i drejtohej Luigji Giura, sepse jetonte me qera tek shtëpia e tij. Kur Leopardi për arsye shëndeti nuk ngjitej në katin e dytë, Luigji bëri një ndërrim qeraxhiun e katit të parë e cila ishte pronë e kushurirës së tij. Në këtë shtëpi Vico Pero 2, Quartiere Stella\ Napoli, Leopardi kaloi  momentet e jetës së tij të fundit.

Rosario Giura, vëllai i Luigi Giura. Rosario ishte me profesion gjykatës.e karakterizonn idetë humaniste. Gjatë aktivitetit të tij si gjykatës ai asnjeherë nuk ekzekutoi ligjin me vdekje kur nuk kishte një motiv të qart. Pikërisht për këtë qëndrim të tillë umanist, Mbreti e dënoi, dhe Rosario u detyrua të shkoj në mërgim në Nizza ku edhe atje vdiq.

Si Luigji ashtu edhe Rosario, trupat e tyre prehen në varrezat Monumentale në Napoli

Nga Nice, e cila tashmë që nga viti 1360  ishte bërë franceze, vëllai i tij Luigi u kujdes që të transportonte trupin në varrezat e Napolit, ku qëndron një monument, pjesën  e njerëzve të shquar. Në lapidar me mbishkrimin e diktuar nga Filippo Abignente thuhet:

Qui Riposa Il Frale Di Rosario Giura Il Cui Spirito Mandato Da Dio In Maschito Di Basilicata Il 1 Anno Del Secolo

Ricco Di Meriti Del Magistrato Del Legislatore,

Dell’esule Ritornò A Lui Il III Settembre MdccclIII

In Nizza Divenuta Francese

Il Mdccclx Fremevano Amor Di Patria Queste Ossa

Bibliografia

Archivio di Stato di Napoli {d’ora in poi ASN}, Affari Esteri, fascio 2215, 3 settembre 1735.

Janni s Korinthios dal titolo Storia dei greci di Napol i dalla caduta di Costantinopoli sino alla fine della seconda guerra mondiale.

Fonte la Storia dell’isola d’Ischia dello storico foriano, Giuseppe d’Ascia)

Inrervista e Atanazio Pizzi

Kush është Atanasio Pizzo,

Pizzi është një arkitekt i dëgjuar në Napoli. Ai është shkruar në urdhërin e Arkitektëve të Pejsazheve, Planifikues dhe  Konservator të Napolit.

Cordinator të tavolinave dhe kërkimeve të vlerave të kulturës historike të Arbëreshëve në Italinë Meridionale.

Ai ka një kurrikulum të gjerë në aktivitetet zhvilluar në Napoli si dhe në krahinat meridionale, pjesë të projekteve, aktivitete kërkuese, konference, mostre, reliev të ndërtesave historike, kulte, përfshirë këtu edhe pretinencën historike dë pakicave albanofona e grecofona.Projekt i konkorduar me Scabec krahina e Kampanjës me titullin “L’Oro Arbëresh di Napoli.

Atanasio  para se të jetë një arkitekt është një arbëresh, i cili u urrit në një  prej ngulime arbëreshe të Kalabrisë Santa Sofia di Epiri në 21\10\ 1954.  Që i vogël u rrit me dashurin për të qenë arbëresh. Në shpirtin e tij ka moton: Arbëreshët duhet të ruajnë identitetin, ndërsa  vëllezërit në Shqipëri territorin! Karakteri i tij “polemik” e bënë atë të quhet “Sgarbi Arbëresh”.

Personalisht  nga ky takim me arkitektin Atanasio  ruaj përshtypjet nga më të bukurat, nga më humane, një ditë  plot me mbresa, të lirë në të shprehur, në respekt të sensit të dëgjimit, dhe pa vendosur barrjera.  Faleminderit z. Atanasio për këtë ditë plotë histori, dhe emocione. Takohemi së shpejti për një tjetër takim, ato mbi kostumet arbëreshe.

Nga Ornela Radovicka

Qëndra studime albanologjike e kultura arbëreshe, pranë bibliotekës A. Bellusci Frasnitë\ Calabri

 

 

Dikush ka thënë që Napoli është nga ato qytete që kalon nga 1 deri tek 10 pa kaluar nga 0 deri 9. Për të gjithë atë që e vizitojnë Napolin do të ndjejnë se si me magji ky qytet do të bëjë për vete. Nuk është rastësi që arbëreshët u dashuruan me këtë qytetet, dhe nuk është as rastësi që në këtë qytet janë botuar disa nga veprat më të rëndësishme për letërsinë dhe kulturën arbëreshe të asaj kohe si: Jeronim De Rada shtypi të gjitha veprat e fazës së parë të krijimtarisë së tij letrare. Përmendim Këngët e Millosaut (1836, 1847), Këngët e Serafinës Thopia (1839, 1843), I Numidi (1846), L’Albania dal 1460 al 1485 (1847), Storie d’Albania dopo il 1460 (Rrëfimet e Arbërit) (1848),tragjedia Ines de Castro e Ëngjëll Basile (1847). Vepra Su gli Albanesi, ricerche e pensieri (Mbi Shqiptarët, kërkime dhe mendime) të Vinceo Dorsës (1848), kushtuar në mënyrë domethënëse “Alla mia Nazione, divisa e dispersa, ma una” (Mëmëdheut tim, të ndarë dhe të shpërndarë, por një), gazeta  shqiptare: Arbëreshi i Italisë (L’Albanese d’Italia) si dhe Fiamuri i Arbërit etj etje. Por le ta shohim disi më thellë këtë qytetet nën shoqërinë e Atanasoi Pizzi dhe të mësojmë diçka më tepër për këtë qytet.

Marrim drejtimin për në Kishën Santa Maria La Nova \ Chiesa di Santa Maria la Nova, Napoli, e cila gjendet në rrugën  S. Maria la Nova.Tek kjo kishë gjenden mbetjet mortore të Costantin Castriota, Kostandin Kastrioti  peshkop i Isernia, djali i Gjonit II Kastriot dhe nipi i Gjergj Kastrioti, i njohur si Skënderbeu.Varri i tij u ndërtua në vitin 1500 nga Jacopo della Pila.

Mbi gur ndodhet sarkofagu: gjenden  dy brazda të thjeshta anash,  ku janë simbolet e shqiponjës me dy krena, ndërsa trupi i të ndjerit me rroba papnor është i skalitur në kapak. Në pjesën e sipërme, me një basoreliev paraqiten Virgjëreshat, ndërsa në kapelë është busti i Atit të Përjetshëm.

Monumenti, i vendosur pranë derës hyrëse të sakristisë, ka në bazë një sfinks që vepron si kariatidë, e cila mban me duar gurin mbi të cilin është gdhendur epitafi:

Costantinus Castrayotus Hic

Tegitur Sanguine Et Cognatione

Regia Ac Cesarea Clarus Morum

Candore Insignis Digitate

Pontifex Aeserniensis Dum Probe

Vivit Intempestive Moritur

Andronica Cominata Paterna

Avia Nipoti Optimo Posuit Md»

 

Monumenti u ngritut me dëshirën e Donikës, gruas së heroit shqiptar Gjergj Kastrioti Skënderbe, për nder të nipit të saj Kostantin Kastrioti Scanderbeg, peshkop i Isernias, i cili vdiq në vitin 1499 nga një sëmundje e rëndë.

 

Dhimitër Leka\ Demetrio Lecca

Marrim drejtimin në kishën Greke Shën Pietro e Shën Pali në via S.Tommaso d’Aquino 51 – Napoli. Në hyrje të kishës në pjesën e jashtme në dyshemenë e mermertë na bie në sy një mozaik, paraqitur nga shqiponja me dy krena me kurorë, simbol e pasardhësve të Gjergj Kastriotit.

Këtu gjendet edhe busti i një Tenente Gjenerali Dhimitër Leka.

Kush ishte Dhimitër Leka?

Leka,  lindi në Dhërmi më 28 Prill 1779 – Napoli 21 prill 1862 Napoli. Ai u shpërngul në Napoli në fund të shekullit të tetëmbëdhjetë, dhe ishte pjesë e asaj kolonie të madhe epirote të themeluar në Mbretërinë e Napolit, e cila i dha kësaj mbretërie  njerëz  besnikë ndaj ushtrisë napolitane, me regjimentin e tyre që nga koha e Karlit III. Shpallur fisnik për pranimin në “Kompania Mbretërore e Bodyguardëve”.

Në Shqipëri Dhimitër Lekës i këndojnë edhe sot (poeti Llambro Ruçi, i cili ka lindur edhe nga i njëjti fshat i Dhimitri) këto vargje.

Ç‘u hap mandati në drekë,

Hajmedet o Dhimitër Lekë,

Hajmedet se ç’të ka gjetë,

gjëndërali i Bregdetë,

kapetan i mirë me fletë,

në stere edhe ndë detë.

Poshtë bustit të tij është vendosur një pllakatë e shoqëruar nga një gravurë. Në të thuhet: Demetrio Lecca\ Leka Epirjot,  ishte inspektor i përgjithshëm i këmbësorisë së linjës në 1860, kalorës i Urdhrit të San Giorgio della Riunione, i Urdhrit i Shpëtimtarit të Shenjtë të Greqisë, i Urdhrit të Shën Anës së Rusisë dhe i Shën Mikaelit të Bavarisë, i dorëhequr pas hyrjes së Garibaldit në Napoli, duke mos dashur t’u betohet pushtetarve savojar, ai u varros në kishn “greke”, e cila kishte qenë kishë arbëresce, më vonë u cilësua “ Greke”,  Shën Pietro e Shën Pali  në Napolit.

Akil Leka

Një tjetër figurë e familjes Leka, është edhe i biri i tij  Achille Leka (Napoli 7 shkurt 1832 – Napoli 9 shkurt 1900) kapiten i klasit të dytë i Korpusit të Inxhinierisë së Ushtrisë së Dy Siçilive nuk deshi të bashkohej me ushtrinë italiane dhe u tërhoq në jetën private.

Një tjetër pllakë  përkujtimore është ngritur në kujtim të dy kapitenëve shqiptar, Don Nicolo dhe Angelo Maipesi, komandantët e një kompanie prej 300  kalors ushtarë .(Fonte Nobili Napoletani)

Maqedon Reeal, korpus i përbërë me ushtarë shqiptar

Një prej familjes fisnike shqipatre nga Himara  dikur në mbretërinë e venecianëve i lidhi fatet e tij me një mbretërie të re, të qeverisur nga një sovran ambicioz Mbreti Karl i Burbonit në Mbretërinë e Napolit. Protagonisti i parë i kësaj  familje është Konti Stati Gicca\ Gjika,i dënuar me dënim me vdekje ku qeveria veneciane vendos një shumë prej njëqind zekini  mbi kokën e tij. Për shkak të tij një anije rekrutësh kapet nga korsairët Dulcunknown me besimin se ai ishte në bord. Stati Gicca\ Gjika me gjithë kundërshtimin zyrtar të rezidentit venecian në Napoli, arrin në Capua i cili nëpërmjet Otrantos kishte ardhur me një varkë me 24 shqipar. Këta 24 mercenarë përbënin eshelonin e parë të regjimentit prej pesëqind burrash të regjistruar për ushtrinë napolitane.(më vonë i quajtur zyrtarisht Regjimenti i Real Maqedonas), komanda e të cilit iu caktua vetë Gicca\ Gjika, detyrë në të cilën ai do të mbante me sukses, deri në vdekje. Nga përvoja e tij si mërgimtar, lindi pasuria e re e familjes, e gjitha brenda regjimentit. Djali, Attanasio Gicca\gjika, në fakt do të pasojë të atin në rolin e gjenerallejtënantit. Një “protagonisti” tjetër i vërtetë i kësaj familjeje të mërguar është Michele Gicca\ Gjika Major i Regjimentit Rela Maqedonisë që në njëfarë mënyre bën udhëtimin e kthimit për në mëmëdheun Shqipëri, kur tashmë Serenissima kishte annulluartë shkuarën e tyre.

Në marrëveshjen për themelimin e regjimentit të Maqedonisë të nënshkruar më 27 dhjetor 1739, parashikohej se”njerëzit e të njëjtit organ duhet të ishin nga gadishulli ilirk, jo nënshtetas, apo të rekrutuar në shtetin e Republikës së Venecias”. Regjimenti 1 dhe 2 “maqedonas” ose “ilir” i përbërë nga ushtarë nga Maqedonia, Shqipëria, Greqia dhe Dalmacia.

Batalioni i ri kishte një uniformë e cila binte në sy për bukurinë e tij, dhe fisnikërisë, ku sipas diplomatit nga Venecia, «veçantia e veshjes thuhet se ishte ajo që rrëmbeu  Madhërinë\ Mbretin, për të kërkuar një trup në shërbim të tij. Kostumi i divizës së tyre, të karakterit kombëtar, bëri që dhe komandanti i ri, koloneli konte Corafà, ti paraqitet  mbretit Karlit të Bourbonit me uniformë shqiptare.  Në vijim  arma, Sciabola da Shpata e përdorur nga truppa regjmentit Real Macedonia, Ferdinando IV (1765-1805).

Regjimenti i ri edhe pse i përbëre nga dy batalione; do të quhej deri më tej 1754, thjesht batalion mbretëror Maqedonas\ Real maqedonas. Këtyre trupave u jepeshin marrveshje më të favorshme se ato të rënë dakord me zviceranët.

Mbreti ishte “dashuruar me këtë regjiment të ri”, i cili mbeti i fushuar në Capua\Kapua, duke e pritur të transferohej sa më shpejt në Napoli.

Në 1789 Regjimentet “shqiptare” të quajtur “Coppoloni”  për shkak të kapeles  klasike  si edhe “ camiciotti” për shkakë të Fustanelles, veshjes kombëtare, u shpërndanë, dhe u rivendosën në vitin 1798, duke formuar “Batalionin e Gjuetarëve Vullnetarë Shqiptarë”.  Më 17 janar  1818 regjimenti u nda në dy batalione. Deri në këtë vit usharët e regjimentit reklutoheshin vetëm nga Shqipëria.

Regimenti real ishte i komanduar  nga Konte Giorgio Corafà (1697-1775), lindur Cefalonia,ishulli i Joni dhe udhëhiqte  Maqedon Real që ishte një formacion special (një regjiment prej 500 vetësh, të gjithë me origjinë shqiptare, epirote dhe nga  peloponezi .

Shënim: Në epokën mesjetare deri në fund të shekullit të 19-të  peleponezi quhej Morea, që në greqisht do të thotë manit, μορ α.  Prandaj, nuk ishte rastësi mbjellja e 300 pemëve të manit përgjatë shpatit  në vitin  1769 më 31 dhjetor.(shih Cohortum Macedonum i gurit të tretë lapidari i ushtrisë së Mbretërisë së Dy Siçilive, Ischia. (Fonte la Storia dell’isola d’Ischia dello storico foriano, Giuseppe d’Ascia).

Në foto ” Ushatrët Gjahtar Shqiptar” njëra nga pikturat origjinale, vepra e Ferdinando Mori,  dhe Francesco Progenie)

Pas vdekjes së Kontit Corafà, pasuesi i tij ishte  Konti Gjika  në komandën e regjimentit dhe më pas djali e tij Atanasio Gicca\ Gjika. Regjimenti shërbeu deri më 12 prill 1820.  Foto, një arberesh i Villa Badessa, të ciltë janë pjesë e emigrimit të fundit, të atyre që sot ne quajmë arbëresh. Uniformae këtij ushtaraku ishte  e batalionit Real Maqedoni, bojëra uji nga Michela de Vito, 1820.

Vepra e artistit shqipar Milotit

Në  sheshin e Mërkatës, ku shpesh mbreti kryente egzektimet me vdekje, artisti shqiptar Miloti ka ekspozuar veprën e tij” Key of Today” me 13 pjesë çelik korten.

Ja si shprehet Atanasio për këtë vepër: “Ecja përgjatë  rrugës“ Lavinaio” duke ardhur nga Castel Capuano, pa kaluar aty ku ishte Castello del Carmine dhe, pasi arrita në shesh, u përshëndeta vëllazërisht me artistin dhe autoritetet e pranishme. Miloti, nuk mbërrin në një zonë të madhe Metropolitane të Napolit, por zgjedh qendrën e vjetër, duke u përqëndruar pikërisht në sheshin “Mercato” vendi i një dialog të “mendimit të lirë” që u ndërpre pasdite në orën 18, njëmbëdhjetë nëntor 1799, e filluar shekuj më parë me heroin kombëtar Gjergj Kastrioti Giorgio Castriota, në të njëjtin Largo, të një mëngjes pranvere në 1464.

Vepra e tij  i jep kredi veprimtarive të lashta të dialogut midis Napolit dhe Shqipërisë, dikur dy mbretëri, të bashkuara historikisht” Foto Nga e majta Doktor V.Scorza, arkitekt Atanazio Pizzi, Demetrio Crucitti  ish drejtori Rai Calabria, inxhinjer, si dhe humlumtues dhe mbështetës  i botës arbërshe.

 

Disa prej figurave arbëreshe më të rëndësishme të Napolit

Vicenco Toriello, Një djalë i Arbërisë, Barille,ngulim arbëreshë në krahinën e Bazilikatës.

Torello në kapërcyell të vitit 1861, spikat në rrethet intelektuale dhe artistike napoletane. Ai lindi më 1807 në Barile. Mësimet e para i mori në fshat, pastaj u largua me studimet e tij në Napoli dhe martohet  me një nga zonjat më të bukura të vendit aristokracisë napolitane, Donn’ Anna De Tommasi e princave të Lampedusa-s, motra e ndihmësit të Mbretit Burbon Ferdinand II. Mbiemrin Torelli e ka përkthyer vëllai i tij Aniello; “Turjèli”, në arbëreshë është mjeti me të cilin bëhen vrimat.

 

I vëllai i kishte lënë Vicencos një klientelë të gjerë, si avokot ku të merrej me çështjet  private dhe publike, sepse ai ishte avokat në administrata të ndryshme të Mbretërisë, por ai e urrente atë ambjent dhe iu përkushtua botës së shtypit periodik dhe teatrit.

 

Raffaele De Cesare rrëfen se si ai ishte një klient i zellshëm i Caffè del Molo, i frekuentuar nga studiues të rinj dhe të shfrenuar; piktorë, muzikologë, epigramistë dhe shkrimtarë të Napolit liberal dhe jokonformist, me zgjuarsi të vyshkur si vetë Don Vincenzo, Duka i Maddaloni dhe markezi i Caccavone.

 

Lidhur me kompozimin e libreteve të operës teatrore, ai mbetet një eksponent i spikatur në proceset e përhapjes dhe rishikimit të figurës së gazetarit, të cilat në përhapjen e shtypit periodik të shekullit të nëntëmbëdhjetë nuk ishin aq të përhapura sa u bënë falë intuitat e intelektualit arbëreshë.

Pjesa më e madhe e prodhimit të Torellit mbetet e lidhur me faqet e gazetave, veçanërisht me “Omnibus” të cilin ai vetë e themeloi dhe drejtoi nga viti 1833 deri në vdekjen e tij.

Megjithatë, më pak i njohur është prodhimi i tij teatror nga i cili kanë mbetur dorëshkrime të pabotuara, por me rëndësi të konsiderueshme, sepse satira e tij shumë e veçantë në vargje spikat; nga “pena” e tij mendjemprehtë doli dueli imagjinar, të cilin ai e konceptoi dhe e drejtoi, për epërsinë “të muzikës apo të tekstit” në melodramë.

 

Në vargjet hendekasilike, Torelli, duke zënë një pozicion të qartë në debatin shekullor të epërsisë së muzikës apo libretit, drejton një sërë metaforash të shijshme, duke përdorur edhe disa portrete të pamëshirshme, si ai që përshkruan figurinë e një poet i poshtëruar dhe i nënshtruar diktateve të një muzikanti superstar.

Në vitin 1829, interesi i tij për botimin e shtyu atë të nxirrte në shtyp numrin e parë të revistës l’Indipendente, botime shumë të kërkuara për shkak të vlerës së lartë kulturore të pritjeve të saj.

Torelli mund të përkufizohet si një referencë solide për kulturën napolitane, është e vërtetë se shtëpia e tij u bë një nga sallonet kulturore më të privilegjuara, pasi pronari i një numri të konsiderueshëm pikturash nga autorë antikë dhe modernë, të konsideruara si një vend takimi për burrat e letrat, artistët dhe të gjithë ata burra trima që jetuan në Napoli ose që shkuan atje.

Në vitin 1833 ai themeloi, së bashku me intelektualë dhe shkrimtarë të tjerë, revistën letrare “Omnibus”, e cila deri më sot konsiderohet periodiku napolitan më jetëgjatë dhe më interesant i shekullit të nëntëmbëdhjetë, pronar dhe drejtor i së cilës ai ishte që nga debutimi i saj. deri në ditën e vdekjes së tij në 1882.

Vlerësimi që Torelli gëzonte edhe jashtë Mbretërisë dëshmohet nga bashkëpunimet cilësore ose nga letrat që korrespodentët e shquar i dërguan periodikut të tij Giovan Pietro Vieusseux, tashmë në vitin 1834, çuditërisht vërejtën mbi qarkullimin e fletës napolitane të porsalindur, por edhe nga pritja që disa nga shkrimet e tij gjenden në revista të specializuara në fushën e teatrit.

I njohur për ndjenjën e tij të madhe mikpritëse, ai përdori një kanal të privilegjuar për lidhjen dhe respektin e burrave të arbërisë, të cilët i pritën me një përshëndetje në gjuhën arbëreshe: gjàku i shprishur su harra(thënie kjo  e adiptuar nga napolitanët, lidhur me ritin e gjakut të shprishur të Shënjtorit të tyre San Genaro)

Më 1836, rishikoi Canti di Milosao nga Girolamo de Rada, të cilit Toriello i kishte botuar disa tekste në shqip në periodikun e tij dhe e drejtoi  gjithashtu De Radën në botimin e numrit të vogël të Albanian d’Italia.

Torelli, një njeri i shkolluar dhe njohës arbëresh i fjalëvet ë urta,i zakoneve të arbërescëve, me profesionalizmin e tij, krijoi një mënyrë të re të të bërit gazetari, shtroi disa kritika të bazuara për sistemin alfabetik, që De Rada i ksihte zëvëndësuar me shkronja greke.

Në fakt, alfabeti i përdorur nga De Rada në botimet e shtypura të Serafina Thopia kishte referenca latine, të plotësuar me disa shenja të alfabetit grek, duke i konsideruar ato si shqiptime unike për gjuhën amtare.

Që nga shekulli i gjashtëmbëdhjetë, në kuadrin e grupeve intelektuale arbëreshe të Kalabrisë dhe të Siçilisë, gjejmë të pranishme një traditë shkrimi me një sistem të përzier alfabetik greko-latin, i cili pasqyronte nga njëra anë ndikimin kulturor grek, kryesisht nëpërmjet përpjekjeve dhe veprim i kishës bizantine për të përkthyer në shqip, dhe nga ana tjetër prestigji që praktikonte kultura latine.

Alfabeti i De Radës, nëse nga pikëpamja teorike mund të plotësonte nevojat e autorit arbëreshë, nga pikëpamja praktike do të ishte bërë fushë studimi e një kamareje të ngushtë dhe sigurisht ky nuk ishte qëllimi që ne donim të arrihet me modelin e ri të inkulturimit.

I njëjti shkrimtar, në fushnotën e Canti di Strofina Thopia, e konsideroi të përshtatshme idenë e Torellit, sipas së cilës ishte më e dobishme të afroheshin elementet e shkrimit italian dhe të bëhej më i përhapur shqipfolësja në mjediset e deritanishme.

Mbetet një fakt themelor se pas theksimit të De Radës nga Torelli, në shekullin XIX nuk iu shtua asgjë historisë së shkrimit arbëresh  deri më sot në shekullin XXI, nga popullata e shkollës albano-italiane.

Për krijesën e tij editoriale “Omnibus”, Torelli mori për një dekadë botimin dhe drejtimin e “Omnibus Pittoresque”, një antologji e karakterizuar nga gravura të mira për atë epokë, e cila që nga viti 1851 dha një fizionomi më të dukshme politike, duke marrë më shumë sukses dhe madje këtyre botimeve nuk u mungonin artikujt dhe citimet nga bota arbëreshe dhe ekselencat e saj.

Torelli bashkë me gazetën e tij në 1840 ishte në favor të arsyeve të mbretit Ferdinand II për lëshimin e monopolit të squfurit në Siçili, për këtë sovrani Burbon i kishte qëndruar shumë mirënjohës, duke i dërguar disa vazo Sevres si dhuratë.

Në shkurt të vitit 1833 ai përhapi manifestin me abonim, një gazetë periodike me përmasa dhe kosto modeste, qëllimi i imagjinuar nga gazetari ishte përhapja në të gjitha fazat e shoqërisë për të rritur erudicionin tek çdo person i rritur civilisht.

Gazeta hartohet përgjithësisht nga të rinj të sinqertë dhe me humor, të cilët ishin entuziastë dhe të etur për të mos shkaktuar mërzi, por për të informuar për të rejat dhe tendencat për një jetë më të mirë. Fleta shfaqet çdo të shtunë me çmimin aktual prej pesë kokrrash dhe kushdo që ka pasion kulturën dhe librin do të jetë në gjendje t’i mbledhë këto letra fluturuese dhe në fund të vitit të ngushëllojë veten se ka mbledhur një vëllim të plotë.

Në karrierën e tij botuese, Torelli pati një korrespondencë të pasur me eksponentë të shumtë të panoramës historiko-letrare dhe artistiko-muzikore italiane, si Gaetano Donizetti, Gioacchino Rossini dhe Giuseppe Verdi. Marrëdhëniet me këta dy të fundit nuk ishin, të paktën në fillim, idilike: nëse me Rossinin kishte të paktën një mosmarrëveshje të lidhur me një scoop të rremë të botuar në «Omnibus»; megjithatë, ai pati zhvillime të rëndësishme me Verdin në historinë e muzikës italiane, e priste gjithmonë ngrohtësisht sa herë që shkonte në Napoli dhe kishte një korrespondencë të dendur mes të dyve.

Pikërisht në vitet pesëdhjetë të shekullit të nëntëmbëdhjetë, Torelli, i cili kishte pasur marrëdhënie me Vincenzo Jacovacci, impresario më i njohur i operës romake të kohës, arriti të merrte me kontratë menaxhimin e teatrove të Napolit nga viti 1855 deri në mars 1858.

Në 1848, Omnibus mori edhe një maskë politike, ajo ishte epoka e pasurisë së saj më të madhe editoriale, duhet theksuar se Torelli pësoi gracka, përndjekje, madje edhe burg dhe për këtë ai thoshte: kush nuk ekziston? Citat;  zilia është nuli i njeriut.

Marrëdhëniet me mbretërit Burbon mbetën gjithmonë të mira deri në vitin 1858, kur lindën mosmarrëveshjet e para, por deri atëherë ishte fundi i mbretërisë dhe në 1860 Torelli ishte në gjendje të shprehte lirshëm idetë e tij si një patriot dhe një njeri liberal.

Për vazhdimin e veprës së Torellit pas vdekjes së tij në vitin 1882, mbetën djemtë e tij Cesare dhe Achille, të cilët duke pasur parasysh mjedisin ku u rritën, i dhanë shumë letërsisë napolitane, por kjo i përket një historie më të re që do të kemi. mënyrë për të eksploruar.

Pasquale Scura

Jemi në  trajtën e fundit të zonës Spaccanapoli  që lidh Via Toledo me Pignasecca, pikërisht  në zemër të qytetit, ndodhet rruga me emrin Pasquale Scura.

Scura ishte  arbëresh nga Vaccarizo dhe ishte Ministër i drejtësisë, njëri prej tre ministrave të qeverisë së Garibaldit. Tre ministrat ishin:Pascuale Scura,Luigji Giura dhe Franceso Krispi. Ishin nga tre krahinat arbëreshe:Calabria, Sicilia, Basilikata.

Pasquale Scura kishte edhe një vëlla avokat i quajtur Paolo, i cili vdiq në 1844 në moshën 44 vjeçare.

Luigi Giura

Luigi Giura lindi në Maschito, një qytet i vogël arbëresh i vendosur në zonën e Vultures në provincën e Potenzës, më 1 tetor 1795, nga Francesco Saverio dhe Vittoria Pascale.

Nocionet e para shkollore i bëri në krahinën e tij të vendlindjes dhe trasferohet tek xhaxhai i tij në Napoli. Vazhdoi studimet me një dashuri të veçantë për shkencën, matematikën, mekanikën dhe hidraulikën, duke ndjekur gjithashtu kurse vizatimi dhe kompozicioni në Akademinë e Arteve të Bukura Napolitane. Më 4 mars 1811, ai dha provimin e aftësive në shkollën e sapolindur të aneksuar në Korpusin e Urave dhe Rrugëve, midis studentëve të jashtëm, ishte i pari në rezultatin përfundimtar të testit.

Pas marrjes së titullit inxhinier dhe arkitekt në 1814 ai u delegua për të ndihmuar Cav. Bartolomeo Grasso, inxhinier i departamentit që merrej me sipërfaqet e tokës së punës në provincën e Caserta. Ishte periudha kur Evropa është në trazira për blerjen e sistemeve të reja teknologjike, prodhimi dhe shkëmbimi, qartësisht edhe jugu i Italisë, për të mos mbetur e prapambetur dhe e zhytur apo nënshtruar ndaj fuqive të tjera, u përgjigj ai me krijimin e Korpusi i Inxhinierëve të Urave dhe Rrugëve me Shkollën e Specializimit të aneksuar.

Me një buxhet prej rreth gjashtë mijë dukatësh Luigji Giura dërgohet, në shtetet, Francë, Angli dhe në disa lokalitete të Zvicrës për të vizituar dhe përvetësuar metoda të reja në fushën e inxhinierisë. Giura u largua nga Napoli më 18 korrik 1826 për t’u kthyer atje më 27 korrik 1827.

Në 1828  Giurës iu ngarkua nga qeveria napolitane për të ndërtuar një urë të varur me zinxhirë hekuri mbi Garigliano.

Për herë të parë ishte një ndertim i tillë inxhinjerike, dhe kjo iu besua Giurës i cili e realizoi. Kjo vepër ishte e para në Itali dhe e dyta në Europë. Ura u realtua dhe kjo falë arbëreshit Giura.

Shumë vepra të mëdha u bënë në emrin e këtij inxhinjeri. Ai perfeksionoi si makinën që mund të kryente vizatimin e metaleve. Një tjetër vepër ishte edhe bonifikimi i rrjedhës së Fucinos, një kanal, i ndërtuar nga Claudio Imperatore për të futur ujërat e liqenit karstik në lumin Liri, përmes një tuneli nëntokësor prej rreth gjashtë kilometrash.

Nuk kishte vend në mbretëri ku ai nuk shkoi për të ekzaminuar rrugët, urat, punimet e regjimentimit, bonifikimit, porteve, duke mos u shmangur kurrë nga dhënia e këshillave të dobishme që synonin përfundimin e suksesshëm të punimeve.

Në Napoli ai mbajti postin e Arkitektit Komisioner të Bashkisë Napolitane, të cilën e kishte mbështetur për shumë vite; edhe sepse e kuptoi menjëherë se jeta pa profesionin e tij nuk i shkonte dhe për shkak të profesionalizmit të pazëvendësueshëm u zgjodh këshilltar për Provincën e Napolit. Një ethe misterioze brenda një muaji, pavarësisht nga të gjitha trajtimet e duhura mjekësore të asaj kohe, Luigi Giura vdiq më 1 mars 1864, në moshën gjashtëdhjetë e nëntë vjeç. Ai u varros në Varrezat Monumentale të Napolit.

Jo të gjithë e dinë që Luigji Giura ishte mik i ngushtë i Leopardit, shkrimtarit italian nga Recanati, vend edhe ky i mbushur me arbëresh.

Leopardi për çdo gjë që i nevoitej i drejtohej Luigji Giura, sepse jetonte me qera tek shtëpia e tij. Kur Leopardi për arsye shëndeti nuk ngjitej në katin e dytë, Luigji bëri një ndërrim qeraxhiun e katit të parë e cila ishte pronë e kushurirës së tij. Në këtë shtëpi Vico Pero 2, Quartiere Stella\ Napoli, Leopardi kaloi  momentet e jetës së tij të fundit.

Rosario Giura, vëllai i Luigi Giura. Rosario ishte me profesion gjykatës.e karakterizonn idetë humaniste. Gjatë aktivitetit të tij si gjykatës ai asnjeherë nuk ekzekutoi ligjin me vdekje kur nuk kishte një motiv të qart. Pikërisht për këtë qëndrim të tillë umanist, Mbreti e dënoi, dhe Rosario u detyrua të shkoj në mërgim në Nizza ku edhe atje vdiq.

Si Luigji ashtu edhe Rosario, trupat e tyre prehen në varrezat Monumentale në Napoli

Nga Nice, e cila tashmë që nga viti 1360  ishte bërë franceze, vëllai i tij Luigi u kujdes që të transportonte trupin në varrezat e Napolit, ku qëndron një monument, pjesën  e njerëzve të shquar. Në lapidar me mbishkrimin e diktuar nga Filippo Abignente thuhet:

Qui Riposa Il Frale Di Rosario Giura Il Cui Spirito Mandato Da Dio In Maschito Di Basilicata Il 1 Anno Del Secolo

Ricco Di Meriti Del Magistrato Del Legislatore,

Dell’esule Ritornò A Lui Il III Settembre MdccclIII

In Nizza Divenuta Francese

Il Mdccclx Fremevano Amor Di Patria Queste Ossa

Bibliografia

Archivio di Stato di Napoli {d’ora in poi ASN}, Affari Esteri, fascio 2215, 3 settembre 1735.

Janni s Korinthios dal titolo Storia dei greci di Napol i dalla caduta di Costantinopoli sino alla fine della seconda guerra mondiale.

Fonte la Storia dell’isola d’Ischia dello storico foriano, Giuseppe d’Ascia)

Inrervista e Atanazio Pizzi

Kush është Atanasio Pizzo,

Pizzi është një arkitekt i dëgjuar në Napoli. Ai është shkruar në urdhërin e Arkitektëve të Pejsazheve, Planifikues dhe  Konservator të Napolit.

Cordinator të tavolinave dhe kërkimeve të vlerave të kulturës historike të Arbëreshëve në Italinë Meridionale.

Ai ka një kurrikulum të gjerë në aktivitetet zhvilluar në Napoli si dhe në krahinat meridionale, pjesë të projekteve, aktivitete kërkuese, konference, mostre, reliev të ndërtesave historike, kulte, përfshirë këtu edhe pretinencën historike dë pakicave albanofona e grecofona.Projekt i konkorduar me Scabec krahina e Kampanjës me titullin “L’Oro Arbëresh di Napoli.

Atanasio  para se të jetë një arkitekt është një arbëresh, i cili u urrit në një  prej ngulime arbëreshe të Kalabrisë Santa Sofia di Epiri në 21\10\ 1954.  Që i vogël u rrit me dashurin për të qenë arbëresh. Në shpirtin e tij ka moton: Arbëreshët duhet të ruajnë identitetin, ndërsa  vëllezërit në Shqipëri territorin! Karakteri i tij “polemik” e bënë atë të quhet “Sgarbi Arbëresh”.

Personalisht  nga ky takim me arkitektin Atanasio  ruaj përshtypjet nga më të bukurat, nga më humane, një ditë  plot me mbresa, të lirë në të shprehur, në respekt të sensit të dëgjimit, dhe pa vendosur barrjera.  Faleminderit z. Atanasio për këtë ditë plotë histori, dhe emocione. Takohemi së shpejti për një tjetër takim, ato mbi kostumet arbëreshe.

Nga Ornela Radovicka

Qëndra studime albanologjike e kultura arbëreshe, pranë bibliotekës A. Bellusci Frasnitë\ Calabri

 

 

Dikush ka thënë që Napoli është nga ato qytete që kalon nga 1 deri tek 10 pa kaluar nga 0 deri 9. Për të gjithë atë që e vizitojnë Napolin do të ndjejnë se si me magji ky qytet do të bëjë për vete. Nuk është rastësi që arbëreshët u dashuruan me këtë qytetet, dhe nuk është as rastësi që në këtë qytet janë botuar disa nga veprat më të rëndësishme për letërsinë dhe kulturën arbëreshe të asaj kohe si: Jeronim De Rada shtypi të gjitha veprat e fazës së parë të krijimtarisë së tij letrare. Përmendim Këngët e Millosaut (1836, 1847), Këngët e Serafinës Thopia (1839, 1843), I Numidi (1846), L’Albania dal 1460 al 1485 (1847), Storie d’Albania dopo il 1460 (Rrëfimet e Arbërit) (1848),tragjedia Ines de Castro e Ëngjëll Basile (1847). Vepra Su gli Albanesi, ricerche e pensieri (Mbi Shqiptarët, kërkime dhe mendime) të Vinceo Dorsës (1848), kushtuar në mënyrë domethënëse “Alla mia Nazione, divisa e dispersa, ma una” (Mëmëdheut tim, të ndarë dhe të shpërndarë, por një), gazeta  shqiptare: Arbëreshi i Italisë (L’Albanese d’Italia) si dhe Fiamuri i Arbërit etj etje. Por le ta shohim disi më thellë këtë qytetet nën shoqërinë e Atanasoi Pizzi dhe të mësojmë diçka më tepër për këtë qytet.

Marrim drejtimin për në Kishën Santa Maria La Nova \ Chiesa di Santa Maria la Nova, Napoli, e cila gjendet në rrugën  S. Maria la Nova.Tek kjo kishë gjenden mbetjet mortore të Costantin Castriota, Kostandin Kastrioti  peshkop i Isernia, djali i Gjonit II Kastriot dhe nipi i Gjergj Kastrioti, i njohur si Skënderbeu.Varri i tij u ndërtua në vitin 1500 nga Jacopo della Pila.

Mbi gur ndodhet sarkofagu: gjenden  dy brazda të thjeshta anash,  ku janë simbolet e shqiponjës me dy krena, ndërsa trupi i të ndjerit me rroba papnor është i skalitur në kapak. Në pjesën e sipërme, me një basoreliev paraqiten Virgjëreshat, ndërsa në kapelë është busti i Atit të Përjetshëm.

Monumenti, i vendosur pranë derës hyrëse të sakristisë, ka në bazë një sfinks që vepron si kariatidë, e cila mban me duar gurin mbi të cilin është gdhendur epitafi:

Costantinus Castrayotus Hic

Tegitur Sanguine Et Cognatione

Regia Ac Cesarea Clarus Morum

Candore Insignis Digitate

Pontifex Aeserniensis Dum Probe

Vivit Intempestive Moritur

Andronica Cominata Paterna

Avia Nipoti Optimo Posuit Md»

 

Monumenti u ngritut me dëshirën e Donikës, gruas së heroit shqiptar Gjergj Kastrioti Skënderbe, për nder të nipit të saj Kostantin Kastrioti Scanderbeg, peshkop i Isernias, i cili vdiq në vitin 1499 nga një sëmundje e rëndë.

 

Dhimitër Leka\ Demetrio Lecca

Marrim drejtimin në kishën Greke Shën Pietro e Shën Pali në via S.Tommaso d’Aquino 51 – Napoli. Në hyrje të kishës në pjesën e jashtme në dyshemenë e mermertë na bie në sy një mozaik, paraqitur nga shqiponja me dy krena me kurorë, simbol e pasardhësve të Gjergj Kastriotit.

Këtu gjendet edhe busti i një Tenente Gjenerali Dhimitër Leka.

Kush ishte Dhimitër Leka?

Leka,  lindi në Dhërmi më 28 Prill 1779 – Napoli 21 prill 1862 Napoli. Ai u shpërngul në Napoli në fund të shekullit të tetëmbëdhjetë, dhe ishte pjesë e asaj kolonie të madhe epirote të themeluar në Mbretërinë e Napolit, e cila i dha kësaj mbretërie  njerëz  besnikë ndaj ushtrisë napolitane, me regjimentin e tyre që nga koha e Karlit III. Shpallur fisnik për pranimin në “Kompania Mbretërore e Bodyguardëve”.

Në Shqipëri Dhimitër Lekës i këndojnë edhe sot (poeti Llambro Ruçi, i cili ka lindur edhe nga i njëjti fshat i Dhimitri) këto vargje.

Ç‘u hap mandati në drekë,

Hajmedet o Dhimitër Lekë,

Hajmedet se ç’të ka gjetë,

gjëndërali i Bregdetë,

kapetan i mirë me fletë,

në stere edhe ndë detë.

Poshtë bustit të tij është vendosur një pllakatë e shoqëruar nga një gravurë. Në të thuhet: Demetrio Lecca\ Leka Epirjot,  ishte inspektor i përgjithshëm i këmbësorisë së linjës në 1860, kalorës i Urdhrit të San Giorgio della Riunione, i Urdhrit i Shpëtimtarit të Shenjtë të Greqisë, i Urdhrit të Shën Anës së Rusisë dhe i Shën Mikaelit të Bavarisë, i dorëhequr pas hyrjes së Garibaldit në Napoli, duke mos dashur t’u betohet pushtetarve savojar, ai u varros në kishn “greke”, e cila kishte qenë kishë arbëresce, më vonë u cilësua “ Greke”,  Shën Pietro e Shën Pali  në Napolit.

Akil Leka

Një tjetër figurë e familjes Leka, është edhe i biri i tij  Achille Leka (Napoli 7 shkurt 1832 – Napoli 9 shkurt 1900) kapiten i klasit të dytë i Korpusit të Inxhinierisë së Ushtrisë së Dy Siçilive nuk deshi të bashkohej me ushtrinë italiane dhe u tërhoq në jetën private.

Një tjetër pllakë  përkujtimore është ngritur në kujtim të dy kapitenëve shqiptar, Don Nicolo dhe Angelo Maipesi, komandantët e një kompanie prej 300  kalors ushtarë .(Fonte Nobili Napoletani)

Maqedon Reeal, korpus i përbërë me ushtarë shqiptar

Një prej familjes fisnike shqipatre nga Himara  dikur në mbretërinë e venecianëve i lidhi fatet e tij me një mbretërie të re, të qeverisur nga një sovran ambicioz Mbreti Karl i Burbonit në Mbretërinë e Napolit. Protagonisti i parë i kësaj  familje është Konti Stati Gicca\ Gjika,i dënuar me dënim me vdekje ku qeveria veneciane vendos një shumë prej njëqind zekini  mbi kokën e tij. Për shkak të tij një anije rekrutësh kapet nga korsairët Dulcunknown me besimin se ai ishte në bord. Stati Gicca\ Gjika me gjithë kundërshtimin zyrtar të rezidentit venecian në Napoli, arrin në Capua i cili nëpërmjet Otrantos kishte ardhur me një varkë me 24 shqipar. Këta 24 mercenarë përbënin eshelonin e parë të regjimentit prej pesëqind burrash të regjistruar për ushtrinë napolitane.(më vonë i quajtur zyrtarisht Regjimenti i Real Maqedonas), komanda e të cilit iu caktua vetë Gicca\ Gjika, detyrë në të cilën ai do të mbante me sukses, deri në vdekje. Nga përvoja e tij si mërgimtar, lindi pasuria e re e familjes, e gjitha brenda regjimentit. Djali, Attanasio Gicca\gjika, në fakt do të pasojë të atin në rolin e gjenerallejtënantit. Një “protagonisti” tjetër i vërtetë i kësaj familjeje të mërguar është Michele Gicca\ Gjika Major i Regjimentit Rela Maqedonisë që në njëfarë mënyre bën udhëtimin e kthimit për në mëmëdheun Shqipëri, kur tashmë Serenissima kishte annulluartë shkuarën e tyre.

Në marrëveshjen për themelimin e regjimentit të Maqedonisë të nënshkruar më 27 dhjetor 1739, parashikohej se”njerëzit e të njëjtit organ duhet të ishin nga gadishulli ilirk, jo nënshtetas, apo të rekrutuar në shtetin e Republikës së Venecias”. Regjimenti 1 dhe 2 “maqedonas” ose “ilir” i përbërë nga ushtarë nga Maqedonia, Shqipëria, Greqia dhe Dalmacia.

Batalioni i ri kishte një uniformë e cila binte në sy për bukurinë e tij, dhe fisnikërisë, ku sipas diplomatit nga Venecia, «veçantia e veshjes thuhet se ishte ajo që rrëmbeu  Madhërinë\ Mbretin, për të kërkuar një trup në shërbim të tij. Kostumi i divizës së tyre, të karakterit kombëtar, bëri që dhe komandanti i ri, koloneli konte Corafà, ti paraqitet  mbretit Karlit të Bourbonit me uniformë shqiptare.  Në vijim  arma, Sciabola da Shpata e përdorur nga truppa regjmentit Real Macedonia, Ferdinando IV (1765-1805).

Regjimenti i ri edhe pse i përbëre nga dy batalione; do të quhej deri më tej 1754, thjesht batalion mbretëror Maqedonas\ Real maqedonas. Këtyre trupave u jepeshin marrveshje më të favorshme se ato të rënë dakord me zviceranët.

Mbreti ishte “dashuruar me këtë regjiment të ri”, i cili mbeti i fushuar në Capua\Kapua, duke e pritur të transferohej sa më shpejt në Napoli.

Në 1789 Regjimentet “shqiptare” të quajtur “Coppoloni”  për shkak të kapeles  klasike  si edhe “ camiciotti” për shkakë të Fustanelles, veshjes kombëtare, u shpërndanë, dhe u rivendosën në vitin 1798, duke formuar “Batalionin e Gjuetarëve Vullnetarë Shqiptarë”.  Më 17 janar  1818 regjimenti u nda në dy batalione. Deri në këtë vit usharët e regjimentit reklutoheshin vetëm nga Shqipëria.

Regimenti real ishte i komanduar  nga Konte Giorgio Corafà (1697-1775), lindur Cefalonia,ishulli i Joni dhe udhëhiqte  Maqedon Real që ishte një formacion special (një regjiment prej 500 vetësh, të gjithë me origjinë shqiptare, epirote dhe nga  peloponezi .

Shënim: Në epokën mesjetare deri në fund të shekullit të 19-të  peleponezi quhej Morea, që në greqisht do të thotë manit, μορ α.  Prandaj, nuk ishte rastësi mbjellja e 300 pemëve të manit përgjatë shpatit  në vitin  1769 më 31 dhjetor.(shih Cohortum Macedonum i gurit të tretë lapidari i ushtrisë së Mbretërisë së Dy Siçilive, Ischia. (Fonte la Storia dell’isola d’Ischia dello storico foriano, Giuseppe d’Ascia).

Në foto ” Ushatrët Gjahtar Shqiptar” njëra nga pikturat origjinale, vepra e Ferdinando Mori,  dhe Francesco Progenie)

Pas vdekjes së Kontit Corafà, pasuesi i tij ishte  Konti Gjika  në komandën e regjimentit dhe më pas djali e tij Atanasio Gicca\ Gjika. Regjimenti shërbeu deri më 12 prill 1820.  Foto, një arberesh i Villa Badessa, të ciltë janë pjesë e emigrimit të fundit, të atyre që sot ne quajmë arbëresh. Uniformae këtij ushtaraku ishte  e batalionit Real Maqedoni, bojëra uji nga Michela de Vito, 1820.

Vepra e artistit shqipar Milotit

Në  sheshin e Mërkatës, ku shpesh mbreti kryente egzektimet me vdekje, artisti shqiptar Miloti ka ekspozuar veprën e tij” Key of Today” me 13 pjesë çelik korten.

Ja si shprehet Atanasio për këtë vepër: “Ecja përgjatë  rrugës“ Lavinaio” duke ardhur nga Castel Capuano, pa kaluar aty ku ishte Castello del Carmine dhe, pasi arrita në shesh, u përshëndeta vëllazërisht me artistin dhe autoritetet e pranishme. Miloti, nuk mbërrin në një zonë të madhe Metropolitane të Napolit, por zgjedh qendrën e vjetër, duke u përqëndruar pikërisht në sheshin “Mercato” vendi i një dialog të “mendimit të lirë” që u ndërpre pasdite në orën 18, njëmbëdhjetë nëntor 1799, e filluar shekuj më parë me heroin kombëtar Gjergj Kastrioti Giorgio Castriota, në të njëjtin Largo, të një mëngjes pranvere në 1464.

Vepra e tij  i jep kredi veprimtarive të lashta të dialogut midis Napolit dhe Shqipërisë, dikur dy mbretëri, të bashkuara historikisht” Foto Nga e majta Doktor V.Scorza, arkitekt Atanazio Pizzi, Demetrio Crucitti  ish drejtori Rai Calabria, inxhinjer, si dhe humlumtues dhe mbështetës  i botës arbërshe.

 

Disa prej figurave arbëreshe më të rëndësishme të Napolit

Vicenco Toriello, Një djalë i Arbërisë, Barille,ngulim arbëreshë në krahinën e Bazilikatës.

Torello në kapërcyell të vitit 1861, spikat në rrethet intelektuale dhe artistike napoletane. Ai lindi më 1807 në Barile. Mësimet e para i mori në fshat, pastaj u largua me studimet e tij në Napoli dhe martohet  me një nga zonjat më të bukura të vendit aristokracisë napolitane, Donn’ Anna De Tommasi e princave të Lampedusa-s, motra e ndihmësit të Mbretit Burbon Ferdinand II. Mbiemrin Torelli e ka përkthyer vëllai i tij Aniello; “Turjèli”, në arbëreshë është mjeti me të cilin bëhen vrimat.

 

I vëllai i kishte lënë Vicencos një klientelë të gjerë, si avokot ku të merrej me çështjet  private dhe publike, sepse ai ishte avokat në administrata të ndryshme të Mbretërisë, por ai e urrente atë ambjent dhe iu përkushtua botës së shtypit periodik dhe teatrit.

 

Raffaele De Cesare rrëfen se si ai ishte një klient i zellshëm i Caffè del Molo, i frekuentuar nga studiues të rinj dhe të shfrenuar; piktorë, muzikologë, epigramistë dhe shkrimtarë të Napolit liberal dhe jokonformist, me zgjuarsi të vyshkur si vetë Don Vincenzo, Duka i Maddaloni dhe markezi i Caccavone.

 

Lidhur me kompozimin e libreteve të operës teatrore, ai mbetet një eksponent i spikatur në proceset e përhapjes dhe rishikimit të figurës së gazetarit, të cilat në përhapjen e shtypit periodik të shekullit të nëntëmbëdhjetë nuk ishin aq të përhapura sa u bënë falë intuitat e intelektualit arbëreshë.

Pjesa më e madhe e prodhimit të Torellit mbetet e lidhur me faqet e gazetave, veçanërisht me “Omnibus” të cilin ai vetë e themeloi dhe drejtoi nga viti 1833 deri në vdekjen e tij.

Megjithatë, më pak i njohur është prodhimi i tij teatror nga i cili kanë mbetur dorëshkrime të pabotuara, por me rëndësi të konsiderueshme, sepse satira e tij shumë e veçantë në vargje spikat; nga “pena” e tij mendjemprehtë doli dueli imagjinar, të cilin ai e konceptoi dhe e drejtoi, për epërsinë “të muzikës apo të tekstit” në melodramë.

 

Në vargjet hendekasilike, Torelli, duke zënë një pozicion të qartë në debatin shekullor të epërsisë së muzikës apo libretit, drejton një sërë metaforash të shijshme, duke përdorur edhe disa portrete të pamëshirshme, si ai që përshkruan figurinë e një poet i poshtëruar dhe i nënshtruar diktateve të një muzikanti superstar.

Në vitin 1829, interesi i tij për botimin e shtyu atë të nxirrte në shtyp numrin e parë të revistës l’Indipendente, botime shumë të kërkuara për shkak të vlerës së lartë kulturore të pritjeve të saj.

Torelli mund të përkufizohet si një referencë solide për kulturën napolitane, është e vërtetë se shtëpia e tij u bë një nga sallonet kulturore më të privilegjuara, pasi pronari i një numri të konsiderueshëm pikturash nga autorë antikë dhe modernë, të konsideruara si një vend takimi për burrat e letrat, artistët dhe të gjithë ata burra trima që jetuan në Napoli ose që shkuan atje.

Në vitin 1833 ai themeloi, së bashku me intelektualë dhe shkrimtarë të tjerë, revistën letrare “Omnibus”, e cila deri më sot konsiderohet periodiku napolitan më jetëgjatë dhe më interesant i shekullit të nëntëmbëdhjetë, pronar dhe drejtor i së cilës ai ishte që nga debutimi i saj. deri në ditën e vdekjes së tij në 1882.

Vlerësimi që Torelli gëzonte edhe jashtë Mbretërisë dëshmohet nga bashkëpunimet cilësore ose nga letrat që korrespodentët e shquar i dërguan periodikut të tij Giovan Pietro Vieusseux, tashmë në vitin 1834, çuditërisht vërejtën mbi qarkullimin e fletës napolitane të porsalindur, por edhe nga pritja që disa nga shkrimet e tij gjenden në revista të specializuara në fushën e teatrit.

I njohur për ndjenjën e tij të madhe mikpritëse, ai përdori një kanal të privilegjuar për lidhjen dhe respektin e burrave të arbërisë, të cilët i pritën me një përshëndetje në gjuhën arbëreshe: gjàku i shprishur su harra(thënie kjo  e adiptuar nga napolitanët, lidhur me ritin e gjakut të shprishur të Shënjtorit të tyre San Genaro)

Më 1836, rishikoi Canti di Milosao nga Girolamo de Rada, të cilit Toriello i kishte botuar disa tekste në shqip në periodikun e tij dhe e drejtoi  gjithashtu De Radën në botimin e numrit të vogël të Albanian d’Italia.

Torelli, një njeri i shkolluar dhe njohës arbëresh i fjalëvet ë urta,i zakoneve të arbërescëve, me profesionalizmin e tij, krijoi një mënyrë të re të të bërit gazetari, shtroi disa kritika të bazuara për sistemin alfabetik, që De Rada i ksihte zëvëndësuar me shkronja greke.

Në fakt, alfabeti i përdorur nga De Rada në botimet e shtypura të Serafina Thopia kishte referenca latine, të plotësuar me disa shenja të alfabetit grek, duke i konsideruar ato si shqiptime unike për gjuhën amtare.

Që nga shekulli i gjashtëmbëdhjetë, në kuadrin e grupeve intelektuale arbëreshe të Kalabrisë dhe të Siçilisë, gjejmë të pranishme një traditë shkrimi me një sistem të përzier alfabetik greko-latin, i cili pasqyronte nga njëra anë ndikimin kulturor grek, kryesisht nëpërmjet përpjekjeve dhe veprim i kishës bizantine për të përkthyer në shqip, dhe nga ana tjetër prestigji që praktikonte kultura latine.

Alfabeti i De Radës, nëse nga pikëpamja teorike mund të plotësonte nevojat e autorit arbëreshë, nga pikëpamja praktike do të ishte bërë fushë studimi e një kamareje të ngushtë dhe sigurisht ky nuk ishte qëllimi që ne donim të arrihet me modelin e ri të inkulturimit.

I njëjti shkrimtar, në fushnotën e Canti di Strofina Thopia, e konsideroi të përshtatshme idenë e Torellit, sipas së cilës ishte më e dobishme të afroheshin elementet e shkrimit italian dhe të bëhej më i përhapur shqipfolësja në mjediset e deritanishme.

Mbetet një fakt themelor se pas theksimit të De Radës nga Torelli, në shekullin XIX nuk iu shtua asgjë historisë së shkrimit arbëresh  deri më sot në shekullin XXI, nga popullata e shkollës albano-italiane.

Për krijesën e tij editoriale “Omnibus”, Torelli mori për një dekadë botimin dhe drejtimin e “Omnibus Pittoresque”, një antologji e karakterizuar nga gravura të mira për atë epokë, e cila që nga viti 1851 dha një fizionomi më të dukshme politike, duke marrë më shumë sukses dhe madje këtyre botimeve nuk u mungonin artikujt dhe citimet nga bota arbëreshe dhe ekselencat e saj.

Torelli bashkë me gazetën e tij në 1840 ishte në favor të arsyeve të mbretit Ferdinand II për lëshimin e monopolit të squfurit në Siçili, për këtë sovrani Burbon i kishte qëndruar shumë mirënjohës, duke i dërguar disa vazo Sevres si dhuratë.

Në shkurt të vitit 1833 ai përhapi manifestin me abonim, një gazetë periodike me përmasa dhe kosto modeste, qëllimi i imagjinuar nga gazetari ishte përhapja në të gjitha fazat e shoqërisë për të rritur erudicionin tek çdo person i rritur civilisht.

Gazeta hartohet përgjithësisht nga të rinj të sinqertë dhe me humor, të cilët ishin entuziastë dhe të etur për të mos shkaktuar mërzi, por për të informuar për të rejat dhe tendencat për një jetë më të mirë. Fleta shfaqet çdo të shtunë me çmimin aktual prej pesë kokrrash dhe kushdo që ka pasion kulturën dhe librin do të jetë në gjendje t’i mbledhë këto letra fluturuese dhe në fund të vitit të ngushëllojë veten se ka mbledhur një vëllim të plotë.

Në karrierën e tij botuese, Torelli pati një korrespondencë të pasur me eksponentë të shumtë të panoramës historiko-letrare dhe artistiko-muzikore italiane, si Gaetano Donizetti, Gioacchino Rossini dhe Giuseppe Verdi. Marrëdhëniet me këta dy të fundit nuk ishin, të paktën në fillim, idilike: nëse me Rossinin kishte të paktën një mosmarrëveshje të lidhur me një scoop të rremë të botuar në «Omnibus»; megjithatë, ai pati zhvillime të rëndësishme me Verdin në historinë e muzikës italiane, e priste gjithmonë ngrohtësisht sa herë që shkonte në Napoli dhe kishte një korrespondencë të dendur mes të dyve.

Pikërisht në vitet pesëdhjetë të shekullit të nëntëmbëdhjetë, Torelli, i cili kishte pasur marrëdhënie me Vincenzo Jacovacci, impresario më i njohur i operës romake të kohës, arriti të merrte me kontratë menaxhimin e teatrove të Napolit nga viti 1855 deri në mars 1858.

Në 1848, Omnibus mori edhe një maskë politike, ajo ishte epoka e pasurisë së saj më të madhe editoriale, duhet theksuar se Torelli pësoi gracka, përndjekje, madje edhe burg dhe për këtë ai thoshte: kush nuk ekziston? Citat;  zilia është nuli i njeriut.

Marrëdhëniet me mbretërit Burbon mbetën gjithmonë të mira deri në vitin 1858, kur lindën mosmarrëveshjet e para, por deri atëherë ishte fundi i mbretërisë dhe në 1860 Torelli ishte në gjendje të shprehte lirshëm idetë e tij si një patriot dhe një njeri liberal.

Për vazhdimin e veprës së Torellit pas vdekjes së tij në vitin 1882, mbetën djemtë e tij Cesare dhe Achille, të cilët duke pasur parasysh mjedisin ku u rritën, i dhanë shumë letërsisë napolitane, por kjo i përket një historie më të re që do të kemi. mënyrë për të eksploruar.

Pasquale Scura

Jemi në  trajtën e fundit të zonës Spaccanapoli  që lidh Via Toledo me Pignasecca, pikërisht  në zemër të qytetit, ndodhet rruga me emrin Pasquale Scura.

Scura ishte  arbëresh nga Vaccarizo dhe ishte Ministër i drejtësisë, njëri prej tre ministrave të qeverisë së Garibaldit. Tre ministrat ishin:Pascuale Scura,Luigji Giura dhe Franceso Krispi. Ishin nga tre krahinat arbëreshe:Calabria, Sicilia, Basilikata.

Pasquale Scura kishte edhe një vëlla avokat i quajtur Paolo, i cili vdiq në 1844 në moshën 44 vjeçare.

Luigi Giura

Luigi Giura lindi në Maschito, një qytet i vogël arbëresh i vendosur në zonën e Vultures në provincën e Potenzës, më 1 tetor 1795, nga Francesco Saverio dhe Vittoria Pascale.

Nocionet e para shkollore i bëri në krahinën e tij të vendlindjes dhe trasferohet tek xhaxhai i tij në Napoli. Vazhdoi studimet me një dashuri të veçantë për shkencën, matematikën, mekanikën dhe hidraulikën, duke ndjekur gjithashtu kurse vizatimi dhe kompozicioni në Akademinë e Arteve të Bukura Napolitane. Më 4 mars 1811, ai dha provimin e aftësive në shkollën e sapolindur të aneksuar në Korpusin e Urave dhe Rrugëve, midis studentëve të jashtëm, ishte i pari në rezultatin përfundimtar të testit.

Pas marrjes së titullit inxhinier dhe arkitekt në 1814 ai u delegua për të ndihmuar Cav. Bartolomeo Grasso, inxhinier i departamentit që merrej me sipërfaqet e tokës së punës në provincën e Caserta. Ishte periudha kur Evropa është në trazira për blerjen e sistemeve të reja teknologjike, prodhimi dhe shkëmbimi, qartësisht edhe jugu i Italisë, për të mos mbetur e prapambetur dhe e zhytur apo nënshtruar ndaj fuqive të tjera, u përgjigj ai me krijimin e Korpusi i Inxhinierëve të Urave dhe Rrugëve me Shkollën e Specializimit të aneksuar.

Me një buxhet prej rreth gjashtë mijë dukatësh Luigji Giura dërgohet, në shtetet, Francë, Angli dhe në disa lokalitete të Zvicrës për të vizituar dhe përvetësuar metoda të reja në fushën e inxhinierisë. Giura u largua nga Napoli më 18 korrik 1826 për t’u kthyer atje më 27 korrik 1827.

Në 1828  Giurës iu ngarkua nga qeveria napolitane për të ndërtuar një urë të varur me zinxhirë hekuri mbi Garigliano.

Për herë të parë ishte një ndertim i tillë inxhinjerike, dhe kjo iu besua Giurës i cili e realizoi. Kjo vepër ishte e para në Itali dhe e dyta në Europë. Ura u realtua dhe kjo falë arbëreshit Giura.

Shumë vepra të mëdha u bënë në emrin e këtij inxhinjeri. Ai perfeksionoi si makinën që mund të kryente vizatimin e metaleve. Një tjetër vepër ishte edhe bonifikimi i rrjedhës së Fucinos, një kanal, i ndërtuar nga Claudio Imperatore për të futur ujërat e liqenit karstik në lumin Liri, përmes një tuneli nëntokësor prej rreth gjashtë kilometrash.

Nuk kishte vend në mbretëri ku ai nuk shkoi për të ekzaminuar rrugët, urat, punimet e regjimentimit, bonifikimit, porteve, duke mos u shmangur kurrë nga dhënia e këshillave të dobishme që synonin përfundimin e suksesshëm të punimeve.

Në Napoli ai mbajti postin e Arkitektit Komisioner të Bashkisë Napolitane, të cilën e kishte mbështetur për shumë vite; edhe sepse e kuptoi menjëherë se jeta pa profesionin e tij nuk i shkonte dhe për shkak të profesionalizmit të pazëvendësueshëm u zgjodh këshilltar për Provincën e Napolit. Një ethe misterioze brenda një muaji, pavarësisht nga të gjitha trajtimet e duhura mjekësore të asaj kohe, Luigi Giura vdiq më 1 mars 1864, në moshën gjashtëdhjetë e nëntë vjeç. Ai u varros në Varrezat Monumentale të Napolit.

Jo të gjithë e dinë që Luigji Giura ishte mik i ngushtë i Leopardit, shkrimtarit italian nga Recanati, vend edhe ky i mbushur me arbëresh.

Leopardi për çdo gjë që i nevoitej i drejtohej Luigji Giura, sepse jetonte me qera tek shtëpia e tij. Kur Leopardi për arsye shëndeti nuk ngjitej në katin e dytë, Luigji bëri një ndërrim qeraxhiun e katit të parë e cila ishte pronë e kushurirës së tij. Në këtë shtëpi Vico Pero 2, Quartiere Stella\ Napoli, Leopardi kaloi  momentet e jetës së tij të fundit.

Rosario Giura, vëllai i Luigi Giura. Rosario ishte me profesion gjykatës.e karakterizonn idetë humaniste. Gjatë aktivitetit të tij si gjykatës ai asnjeherë nuk ekzekutoi ligjin me vdekje kur nuk kishte një motiv të qart. Pikërisht për këtë qëndrim të tillë umanist, Mbreti e dënoi, dhe Rosario u detyrua të shkoj në mërgim në Nizza ku edhe atje vdiq.

Si Luigji ashtu edhe Rosario, trupat e tyre prehen në varrezat Monumentale në Napoli

Nga Nice, e cila tashmë që nga viti 1360  ishte bërë franceze, vëllai i tij Luigi u kujdes që të transportonte trupin në varrezat e Napolit, ku qëndron një monument, pjesën  e njerëzve të shquar. Në lapidar me mbishkrimin e diktuar nga Filippo Abignente thuhet:

Qui Riposa Il Frale Di Rosario Giura Il Cui Spirito Mandato Da Dio In Maschito Di Basilicata Il 1 Anno Del Secolo

Ricco Di Meriti Del Magistrato Del Legislatore,

Dell’esule Ritornò A Lui Il III Settembre MdccclIII

In Nizza Divenuta Francese

Il Mdccclx Fremevano Amor Di Patria Queste Ossa

Bibliografia

Archivio di Stato di Napoli {d’ora in poi ASN}, Affari Esteri, fascio 2215, 3 settembre 1735.

Janni s Korinthios dal titolo Storia dei greci di Napol i dalla caduta di Costantinopoli sino alla fine della seconda guerra mondiale.

Fonte la Storia dell’isola d’Ischia dello storico foriano, Giuseppe d’Ascia)

Inrervista e Atanazio Pizzi

Kush është Atanasio Pizzo,

Pizzi është një arkitekt i dëgjuar në Napoli. Ai është shkruar në urdhërin e Arkitektëve të Pejsazheve, Planifikues dhe  Konservator të Napolit.

Cordinator të tavolinave dhe kërkimeve të vlerave të kulturës historike të Arbëreshëve në Italinë Meridionale.

Ai ka një kurrikulum të gjerë në aktivitetet zhvilluar në Napoli si dhe në krahinat meridionale, pjesë të projekteve, aktivitete kërkuese, konference, mostre, reliev të ndërtesave historike, kulte, përfshirë këtu edhe pretinencën historike dë pakicave albanofona e grecofona.Projekt i konkorduar me Scabec krahina e Kampanjës me titullin “L’Oro Arbëresh di Napoli.

Atanasio  para se të jetë një arkitekt është një arbëresh, i cili u urrit në një  prej ngulime arbëreshe të Kalabrisë Santa Sofia di Epiri në 21\10\ 1954.  Që i vogël u rrit me dashurin për të qenë arbëresh. Në shpirtin e tij ka moton: Arbëreshët duhet të ruajnë identitetin, ndërsa  vëllezërit në Shqipëri territorin! Karakteri i tij “polemik” e bënë atë të quhet “Sgarbi Arbëresh”.

Personalisht  nga ky takim me arkitektin Atanasio  ruaj përshtypjet nga më të bukurat, nga më humane, një ditë  plot me mbresa, të lirë në të shprehur, në respekt të sensit të dëgjimit, dhe pa vendosur barrjera.  Faleminderit z. Atanasio për këtë ditë plotë histori, dhe emocione. Takohemi së shpejti për një tjetër takim, ato mbi kostumet arbëreshe.

Nga Ornela Radovicka

Qëndra studime albanologjike e kultura arbëreshe, pranë bibliotekës A. Bellusci Frasnitë\ Calabri