Por mjerisht! Burri, i cili ishte më i denj për t’u bërë i pavdekshëm, ishte gati të i paguante natyrës thesarin, të zbresë në varr atë natë, pas aq shumë fitoresh, aq shumë epërsie, për të mos lënë asgjë në kohën e tij, përveç familjes së tij, për Krishterimin, mbështetja e të cilit ai ka qenë, sesa kujtimi i emrit të tij dhe veprat e tij heroike pas vdekjes. 

I madhi Castriot ME LLAGAP Skënderbeu Mbreti i Shqipërisë, Duka i Madh i Epirit i autorit Zannovich, përkthyer nga suedishtja dhe botua në shqip në Shtypshkronjën Lena Graphic në Prishtinë, faqe 256 në të dy gjuhët shqip dhe suedisht, një histori e padegjuar deri më sot shkruar nga të huajtë për Kryetrimin Gergj Kastrioti-Skenderbeu

Historia që kam treguar është e shkurtër, unë e pranoj këtë, dhe në mënyrë të pakonsiderushme është e ngarkuar me rrethana të vogla. Sidoqoftë, pak a shumë unë kam thënë gjithçka. Kur njeriu nuk ka asgjë më shumë për të thënë se sa e vërteta e pastër, ai mund të thotë shumë me shume me pak fjalë. Natyra e thjeshtë është elokuente në një zemër, e prekur nga kaq shumë fatkeqësi. Vetëm ajo ma ka vënë penën në dorë, është gjithashtu edhe ajo që duhet të presim se çfarë mund të nxjerrë në pah kjo histori. Unë nuk jam ushqyer nga lulet e elokuencës, dhe as nga arti i një vokalisti, por jam vetëm një saraj, i cili nuk di asgjë tjetër përveçse fuqisë absolute, e privuar nga çdo shpresë. Aty jetoj unë në errësirë. Por mjerisht! Tani jam aq i pafat sa vetë errësira nuk mund të më mbulojë, nga përndjekja e armiqve të mi dhe për të keqën time pa lumturi! Duke u zgjuar, i vetëm dhe i tradhtuar në zotërinë e miqësisë egoiste, nuk pres pushim deri në varr, megjithatë, unë mund të përziej hirin tim me etërit e mi! Por jo!

Fati që më përcolli mua është ngulitur aq tmerrësisht, saqë edhe pas vdekjes sime, hija ime do të jetë e gjallë, lëvizëse, fluturuese, dhe hiri im do të shpërndahet rreth e rrotull. Sidoqoftë, nëse është e vërtetë që kushdo që vdes i panjohur, vdes më pak i pakënaqur, nuk do të pendohem më. Unë tashmë jam vdekja borgjeze për botën. Viktima fatkeqe e një politike të rreme dhe false. Është koha që unë të heq dorë nga kotësia dhe të shpresoj në gradën më të lartë mashtruese, e cila është burimi i gjithë vuajtjeve të mia! Prandaj heq dorë nga ajo për çdo kohë;

Unë jap titullin e preferencës së një zemre të ndershme dhe të sinqertë, mbi të gjitha përfitimet e tjera, Gjithçka shkon, gjithçka ndryshon. Ah! Le të humbasë emri im si një re për diell më shpejt se sa unë meritoj emrin e së keqes! Ligji i botës është: Aksident për fitimtarët! Megjithatë, nëse jam i brishtë, i ndjeshëm ndaj padrejtësive të fatit, atëherë është për të më ngritur edhe më shumë, e jo të jem i rraskapitur. Heshtja është durimi im, karakteri i qortueshëm nuk është shenjë e një shpirti të frikësuar pubik. Njeriu duhet të jetë i madh, të duroj, pa degraduar, një fat të tillë të frikësuar. Por a mësoni pak nga kjo se ju nuk do të prisni një përshëndetje të lumtur? Lumturia ndjen lodhje për të ju ndjekur, ajo nuk do të lejonte të hidhnit armët, për t’ju lënë të paktën të shijoni pushimin? Jo: dëshirat e mia janë të shumta, mënyra ime e të menduarit është e pandryshueshme, armiqtë e mi më kanë dhënë goditjen e fundit. Dhe mësova të vdes prej saj. I lirë? Po: por në mjerim dhe errësirë. Delikate për padrejtësinë, por edhe më e ndjeshme ndaj miqësisë, zemra ime nuk dëshiron asgjë më shumë se një shkretëtirë ku mund të varros imazhin e një personi, me kujtimin e madhështisë sime. Aty, i vetmi besimtar i vetvetes, nuk do të shoh më as padrejtësi, as të padrejtën. Që unë të heshtja para tyre do të ishte kundër të drejtave të mia. I barabartët në fjalim me mbretërit pa i tallur ata, dhe nëse i përçmojnë, ose nëse i respektojnë si të mirë ose të këqinjë.

Gjergj Kastrioti ishte mburoja e Krishterimit dhe tmerri për Perandorinë Osmane, siç kemi thënë tashmë. Princi Huniad i Hungarisë, një rival i tij, po më vonë edhe mikun i tij, tha, kur ai goditi ushtrinë me reputacion të Amuratit II në brigjet e Danubit: Unë fitova betejën në momentin kur Kastrioti ktheu kalin e tij për në Shqipëri, kjo është një gjë aqë e jashtëzakonshme për nderin e Skënderbeut sepse ai mposhti të dy perandorët, për të cilët turqit duhet të falënderojnë për vazhdimin e tyre në Evropë, për pushtimet e tyre më të mëdha dhe për ndikimin e tyre të jashtëzakonshëm në çështjet politike të të krishterëve. Ai nuk kishte të bënte me një Mustafë të dobët, i cili hodhi paratë e tij tek peshkatarët, por jo me një osman femër, që cdo here ishte midis dy Czircazienner më të mëdhenj në mbretërinë e tij. Por trimëria e tij ishte e pranuar nga Amurat, me nofkën As-Bineb, ose hero i palodhur. Ai shkaktoi humbje aq të mëdha që në të parën dhe e lejoi të shihte mrekulli kaq të mëdha në artet luftarake me aq shumë guxim sa princi vdiq për këtë pikëllim dhe indinjatë. Ti mund ta shihesh në Shqipëri, afër ose pranë qytetit të Lezha, në një lartësi të vogël, pjesërisht një varr me një xhami dhe disa shtëpi fqinje. Ky vend quhet nga Turqit hija e Amuratit.

Pasi Amurati kishte bërë pushtime të mëdha në Evropë dhe Azi, pasi nënshtroi mbretërinë e Kostandinit, ai deshtoj në të gjitha sulmet e tij kundër Kastriotit dhe krishterimit.

I tillë ishte ky njeriu, që dora e Perëndisë i kishte dhënë atë formë, i cili deri në fatkeqësinë e familjes së tij qe¨nga koha e lindjes së tij!

Gjergj Kastrioti kishte një ndertim fizik trupi shumë të fortë. Njeriu mund të shihte kokën e tij të ngrihej mbi ushtarët e tij. Ai kishte një hundë shqiponje, lëkurë të bardhë të spërkatur me tone trëndafili, ballin e gjerë dhe mjekrën pak të shtrembër. Portreti që i ngjan më shumë, ngjan me statujën që ka në Shqipëri, pastaj është ajo që është në Galerinë e Madh në Toscana ngjitur me ate të Mahomet. Ai ka një mjekër të plotë, Kryqin e Shën Gjonit, të cilin e barti me përkushtim dhe çizmet e verdha që ishin zbukurimet e tij të zakonshme. Në kohën e pushimit, ai pëlqente ta mbante kokën të zhveshur. Por në fushë betejë, ai ishte i kujdesshëm për të veshur një shami me shumë pendë struci, për tu tregua, tha ai, para ushtarëve të tij, se atje ku është koka e tij, atje do të ishte armiku. Thuhet se kishte diçka të pazakontë dhe të veçantë me fuqin e Kastriotit. Ai dukej se kishte një natyrë tjetër nga njerëzit e zakonshëm. Sikur të mos iu kishte nënshtrua nevojës së njerëzimit nga vështirësitë, ai mund të jetonte ditë të tëra pa ngrënë ose pirë. Ai shkonte kundër Jeniqerëve me një zell të pa parë, kjo do të thotë se gjatë jetës së tij ai kishte pre më shumë se 2,000 koka të tyre. Dukej se një dorë e padukshme drejtonte çdo therrje që bënte. Ai tregon se ka qenë për 22 vjet në luftë, por edhe në shumë beteja më heret, dhe se kurrë njëhere nuk ka marrë ndonjë demtim me përjashtim një të lehtë në njërën këmbë. Shumë ngjarje të tjera janë përshkruar rreth tij, të cilat dukeshin të mbinatyrshme. Injoranca e të tjerëve zbulon diturinë e tij. Të gjithë janë vdekjeprurës, dhe gjithçka shpesh varet nga rrethana të caktuara. Nuk është asgjë sot, e nesër bëhet Sundues i jetës së të tjerëve.

Kastrioti ishte aktiv dhe i talentuar, plot përvojë dhe efikas. Një njeri i tillë duhet të jetë gjithnjë mbi të tjerët. Ai ishte aq i vendosurë në vetveten e tij, sa që nga dita kur hyri në Shqipëri, derisa rimari të gjitha shtetet e tij, ai fjeti jo më shumë se dy orë çdo natë. Gjithçka dridhej atëherë. Gjithçka ishte në përulësi. Atje nuk kishte as ministër, as gjeneral që nuk i kryente obligimet e tij prej një princi, i cili ishte shpirti i shtetit dhe nën urdhërin e cilit njeri duhet të jetë i bindur ose të jetë vartës. Ai kishte fituar një besim të tillë në botë, dhe Hussum-Kassam, mbret i Persisë mund të vendosë një ambasadë, të dërgonte një ambasador të vetëm te Kastrioti, për t’i kërkuar që ta ndihmonte me këshillat e tij dhe aleancën kundër Beglier beut të Greqisë, i cili kishte komandën e ushtrisë së Mahometit. Perandori i Trapezund David Comnen gjithashtu edhe ai e bëri këtë. Perandorët gjermanë e quajtën ate shqiponja e gjallë të Krishterimit. Ai e riktheu mes shteteve të tij princin e Silistrisë. Koha e tij e vdekjes u bë momenti i shkatërrimit dhe skllavërisë për të gjithë princat Grekë, pra për fqinjët e tij.

Kur dilte plotësisht i armatosur për betejë, e gjente veten në mes të kampit të tij, i lumtur, i sigurt, aq entuziast, sa jepte një ndjenjë të forta ushtarake te ushtarët e tij. Elokuenca e tij ishte e natyrshme dhe aq e qëndrueshme me veprimet e tij, sa në vend të tij ai i bëri ata të përkryer të qartë dhe të vendosur në vendimin për të hedhur veten në krahët e rrezikut dhe vdekjes, si dhe për të ndjekur mbretin e tij për të triumfuar dhe jo për një rezultat të pasigurt të luftës. Ky njeri i madh nuk ishte i tmerrshëm për aske tjetër përveç se për armiqt të tij. Ai ishte një mik njerëzor, i këndshëm dhe i sigurt për vartësit e tij. Ai ishte jashtëzakonisht bujar dhe i shpërbleu të gjithë ata që shkëlqyen në shërbimin e tij. Ai ishte i lumtur nga lavdërimet e tyre. Ai i njihte emrat pothuajse të të gjithë ushtarëve të tij, zemrat e të cilëve i fitoi te ata përmes mënyrës së tij të guximshme dhe të sjellshme për të   komunikuar.

Trimëria, rastësisht, ishte gërshetuar me butësi të madhe dhe mirësi maksimale. Mund t’i thuash që koha e njihte gjenialitetin e tij dhe njerëzit zemrën e tij. Ai kurrë nuk e kursei veten duke i lënë të varfërit të pikëlluar dhe të provojë efektet e mëshirës së tij.

Ai më në fund ishte i pajisur me të gjitha cilësitë që cdo kush do të dëshironte te kishte një gjeneral ushtrie, te një Mbreti të mirë, te një qytetar i nderuar dhe të një i krishterë i zellshëm. Cfarë lumturie, që nderon reputacionin e një njeriu të madh, që pas tre shekujsh dhe më shumë, shikon sedren e, banorit, turkut udhëtar, të krishterit ose hebreut, dhe u shqipton bekimin e të njohurit, të relikteve dhe mbetjeve tij të famshme; ata ngriten, surprizohen, mahniten, mrekullohen me mbetjet e varrit të tij dhe thonë me lëvizje: Këtu pushon Kastrioti, ai SKENDERBEU! Sa i shkathët ishte ai! Sa i drejt ishte ai! Sa i mirë ishte ai! …. cfarë modeli për mbretërit! Cfarë angazhimi për atë që është pasardhësi i tij dhe shkrimtari i historisë së tij!

Por mjerisht! Burri, i cili ishte më i denj për t’u bërë i pavdekshëm, ishte gati të paguante natyrës thesarin, të zbresë në varr atë natë, pas aq shumë fitoresh, aq shumë epërsie, për të mos lënë asgjë në kohën e tij, përveç familjes së tij, për Krishterimin, mbështetja e të cilit ai ka qenë, sesa kujtimi i emrit të tij dhe vepratë e tij heroike pas vdekjes. Kjo me të vërtetë ndodhi, pasi dha një provë për një frikë të sinqertë të perëndisë dhe për këtë mori sakramentin e kishës me devotshmëri shembullore, ai ia dorëzoi shpirtin e tij Zotit dhe trupin e tij tokës më 17 janar 1467, në vitin e 65-të të jetës së tij dhe viti i 38 të mbretërisë së tij. Në ditën e tretë pas vdekjes, i shoqëruar nga djali i tij dhe njerëzit me lotë në sy, me flokë të çrregulluara, dhe të varura mbi shpatullatë e tij, te përkulura drejtë tokës, në heshtje babai dhe heroi i Shqipërisë shkonte në varr. Atje, ushtarët e tij hodhën flamujt turq dhe më pas i varën për përmendore dhe shenja të trofeve të tij të luftës. Princat dhe ambasadorët ndoqën trupin e pajetë, të pa ndjenja, ku u derdhën aq shumë lotë, aq shumë nder, kambanat e vdekjes tingëllonin akoma në të gjitha shtetet e tij, kur armiqtë e atdheut të tij tashmë ishin duke mbledhur fuqitë e tyre, për tu grumbulluar, për ta shtypurë(ngushëlluar) pasardhësin i tij të ri. Të gjithë princat e krishterë ishin të lumtur që të paktën të ishin në gjendje të tregonin mirënjohjen e tyre, duke shpallur kështu lumturinë e një drite të tillë, që ishte fëmija i vetëm i Skënderbeut të pavdekshëm. Vetëm venedikasit iu gëzuan asaj që atë ta shifnin të pafuqishëm dhe të dobët, në mënyrë që të mund t’i merrnin disa nga shtetet e tij më lehtë, padrejtësisht, gjë të cilat edhe e bënë përfundimisht ata. Por përmes hakmarrjes së qiellit, ata humbën ate bashkë me krahinat e tyre, në luftërat që u detyruan tibëjnë kundër ushtrisë së sulltanit turk.

Dikush mund të shohë nga kjo përmbajtje e shkurtër e tregimit të tij se ai kishte fituar me të drejtë shumë tituj të luftëtarit të pathyeshëm, fisnikërisë, mbrojtësit të emrit të krishterë, të trungut të fesë dhe të Aleksandrit të ri, që atij i ishin dhënë nga papët, nga mbretërit e bashkëvëllezërve të tij dhe atë të Skënderbeut, të cilin edhe armiqtë e tij e nderuan. Por kaq shumë lavdi dhe lumturi u zhdukën në një çast! Pas vdekjes së tij, u duken furtunatë. Bubullima dëgjoheshin nga të gjitha anët mbi kokat e pasardhësit të tij! Turqit, me Kuranin në njërën dorë dhe me shpatë në tjetrën, sollën më pas shkatërrim kësaj mbretërie të bukur, të njëjtën e vunë nën zgjedhën e skllavërisë. Vdekja, skllavëria dhe shkatërrimi sot janë të dukshme në të gjithë Shqipërinë dhe gjurmët e përgjakshme të luftrave të Mahometit. Kujtimi i këtyre fatkeqësive; historia e tyre, që unë, si shkrimtar i historisë, jam i detyruar ta portretizoj, më bënë edhe mua që edhe unë të derdhë lotë.

Sidoqoftë, do të hesht.

Por egziston një vuajtje kundër së cilës zemra më stoike nuk mund të ngurtësohet kurrë.