Akti i pavarësisë së Shqipërisë padyshim ishte kulminacioni i një serie veprimtarish të cilat nxitën dhe motivuan atë moment historik që na bën të përulemi me nderim edhe sot 110- vite më pas .
Pas dy Pavarsive ( Kosovë e Shqipëri) historianët mendojnë se ekziston një akt tjetër shumë i rëndësishëm , ndoshta nga më elitarët në historinë tonë ; Kongresi i Manastirit i mbajtur në datat 14 -22 Nëntor të vitit 1908.Kjo ngjarje është konsideruar si një ndërlidhëse e fortë mes Lidhjes së Prizrenit dhe Pavarësisë së Shqpërisë. Unë mendoj së në këtë nyjëlidhje historike hyn pa dyshim edhe Rilindja Kombëtare e cila inkurajoi disa zhvillime e dinamizëm kulturor , historik dhe pa dyshim edhe politik duke ia shtruar udhën procesit të Pavarësisë me vepra dhe individuatete , mendimtarë aktivë , njerëz të zotë që mund ti dilnin kombit për zot.
Pavarësia dhe vetndërgjegjësimi për pavarësi po ecnin paralelisht përmes akteve që po dëshmonin se Shqiptarët mundeshin të ishin zot i fateve të veta pasi atyre nuk iu mungonin dijetarët, shkrimtarët , patriotët dhe mendimtarët që do tju prinin proçeseve shtetformuese.Asgjë nuk po ndodhte rastësisht, ishin momente që kërkonin angazhimin e mendjeve e që shkrimi apo këndimi nuk mjaftonte , duhej aksion i vërtetë aktiv dhe ndërveprues dhe një bashkëpunim i gjërë mes dijetarëve e patriotëve që në qendër të ëndrrave të tyre kishin ato për liri e pavarësi kombëtare.
Të analizosh hallkat e atij zinxhiri historik do të thotë të udhëtosh mbi vende, kohë takime , tryeza , bisedime , individualitete e vendime të rëndësishme nga ku unë kam nderin të ndaloj historikisht tek guri më i çmuar i atij gjerdani shtegtimesh misionare , i konsideruar si themel i murit të lartë të Pavarësisë ; Kongresi i Manastirit i cili na lidh me Individualitete akademike, gjuhtarë e publicistë , lëvruesit më brilantë që ka pasur shqipja e shkruar ndonjëherë që i shërbyen me pushkë e me pendë Pavarësisë së Shqipërisë.
Pesë shtyllat e Kongresit të Manastirit mund të konsiderohen pa asnjë dyshim si bazat e terrenit nga ku do të hidhte shtat Pavarësia e Shqipërisë.
1.Vendi
2. Koha
3.Protagonistët
4.Vendimet
5.Rëndësia
Vendi : Manastir ,dikur kryeqendër e Vilajetit të Manastirit, me sipërfaqe prej 22.000 km katorë e ku bënin pjesë tokat shqiptare të Iliridës deri në Elbasan,njihet si një qytet i hershëm mesjetar me popullsi arbërore.Ai konsiderohet si një nga qytetet më të rëndësishme të Ballkanit Jugor dhe në veçanti të Shqipërisë, është pushtuar herëpashere nga pushtues të ndryshëm të huaj: Ai është qyteti i dytë për nga madhësia në Republikën e Maqedonisë. Shtrihet në pjesën jugpërëndimore të këtij vendi.Në Manastir gjendet potenciali më i madh ekonomik pas Shkupit.Si ilustrim po sjell një moment që e sjell të gjallë vendin është një tablo e Lasgush Poradecit ”Poeti i mirenjohur Lasgush Poradeci, atëherë nxënës në vitin e parë të kolegjit rumun në Manastir, në një skicë të tijën (që mund të jetë krijimi i tij i parë ), ja se si e pershkroi ai këtë moment: *Ishte një i ftohtë i madh me dëborë dhe ne prisnim në të dyja anet e lumit Draguar që nanuriste me qetesi perendie. Pas pak çastesh filluan të vijnë delegatet. Vijne me radhë llandonet me nga katër kuaj secili, të zbukuruar me flamuj kombetare dhe kuajve iu kishin lidhur fjongo kuqezi nëpër këmbë. Sipër mbi një karrocë fluturonte një korb. Ndalon karroca dhe prej saj del Cerciz Topulli. Më pas ai mori në shenjë korbin, duke sharë ashtu sic shajnë burrat kur korbi ra para kembeve te Mihal Gramenos. *Te lumte Cerciz, – i thote Mihali. – Kongresi i ABC-se do të na veje mbare”
Dhe në fakt çdo udhë pavarësie nga çdo e keqe duhet të shoqërohet edhe nga dija por edhe nga forca e drejtësisë dhe akteve që derivojnë prej saj .
2.Koha : 22 nëntori njihet si dita e Alfabetit sepse përkon me datën finale të punimeve të Kongresit tē Manastirit , por siç dihet në histori koha është sa reale po aq edhe plurale duke patur parasysh proçeset historike që lidheshin ngushtësisht me shkonjat e alfabetit, gjuhën shqipe, shkrimin dhe konsolidimin e saj në funksion të të vërtetave dhe historisë shqiptare brenda nesh dhe përtej nesh.
Akte të tilla me rëndësi kombëtare vijnë si pasojë e akteve sistematike me frymë patriotike e intelektuale, politike dhe historike që i rezistojnë të gjitha kohërave ndaj dhe data mbetet përkujtim përkundrejt atij proçesi që donte më shumë sesa një ditë për të mbërritur pikërisht tek ajo ditë siç është dhe 28 Nëntori i Pavarësisë.
22 Nëntori mbetet një datë me vlera universale për gjuhën shqipe dhe sot ajo merr mbivlera në kushtet e rrezikut të asimilimit kur ⅓ e ahqiptarëve e kanë lënë vendin amë .
Kjo datë i çeli udhë hapjes së shkollave shqipe, shtypshkronjave shqipe, literaturës shqipe, iluminimit përmes gjuhës shqipe, ky kongres sikur e paramendoi se koha do të na e bënte edhe më të paharruar atë akt që nuk venitet kurrë e që gjuhën shqipe e cilësoi si mjet i unitetit kombëtar prej nga ku mendimtarët rilindës do ju bënin thirrje gjithë shoqërive gjuhësore dhe ‘shkronjësve’ të gazetave shqipe, që të ‘arrinin një marrëveshje e ta pranonin
Kongresin e Manastirit duke u bashkuar me zërin e Sami Frashërit i cili theksonte se mospërdorimi i gjuhës shqipe, sjell asimilimin.Ai e kishte parë shumë drejt aspektin e lidhjes së pandarë të gjuhës me shoqërinë si një aspekt thelbësor social dhe linguistik . “Të moslëvruarit e gjuhës amtare, sigurisht, e ka favorizuar procesin e asimilimit të një pjese të shqiptarëve…” shkruan ai. Samiu mbronte tezën e drejtë që alfabeti i shqipes të kishte bazën në alfabetin latin për të theksuar se Shqipëria është “vend evropian dhe populli shqiptar është një popull evropian” .
Edhe Kostandin Kristoforidhi, në vitin 1888, shkruante: “Ndë mos u shkroftë gjuha shqipe edhe sot mbë këtë ditë nuk do të shkojnë shumë vjet dhe nuk do të ketë më Shqipëri ndë faqe të dheut…”
3. Protagonistët Unë do ti shihja në tri dimensione ;
-Ideatorët
-Autorët e alfabeteve, rilindasit) të cilët pavarësisht kundërshtimeve ( kam parasysh këtu polemikat e Konicëd kundrejt Alfabetit të Stambollit dhe frashëllinjve ) u arrit në një ide të përbashkët e cila i bëri edhe kundërshtarët protagonistë të këtij akti madhor.
-Organizatorët ; Këtu natyrshëm nuk duhet harruar emrat që i dhanë jetë kësaj ngjarjeje duke filluar nga Feim Zalavani tek shtëpia e të cilit u mblodh kongresi , Kryetar i Kongresit u zgjodh Mithat Frashëri, ndërsa nënkryetarë Luigj Gurakuqi e Gjergj Qiriazi.
Te gjithë së bashku strukturuan atë që e bën të mundur udhën e pavarësisë ; bashkëpunimin e intelektualëve në një vendimmarrje pavarësisht kundërshtive:
Gjergj Fishta Kryetar i Komisionit
Mithat Frashëri Kryetar i Kongresit; Sekretar i komisionit
Ndre Mjeda Anëtar i Komisionit
Parashqevi Qiriazi Sekretare e Komisionit për abcenë
Grigor Cilka Nënkryetar
Luigj Gurakuqi Nënkryetar i Kongresit
Hilë Mosi Sekretar i Kongresit për shqipen
Thoma Avrami Sekretar i Kongresit për shqipen
Fehim Zavalani Fjala Hyrse (kryetari i klubit “Bashkimi” të Manastirit
Nyzhet Vrioni Sekretar i Kongresit për turqishten
Phineas Kennedy Vëzhgues i Kongresit
Bajo Topulli Anëtar i Komisionit
Sotir Peci Anëtar i Komisionit
Gjergj Qiriazi Nënkryetar i Kongresit; Anëtar i Komisionit
Shahin Kolonja Anëtar i Komisionit
Dhimitër Buda
Mihal Grameno Përfaqsues nga Klubi i Korçës
Grigor Cilka Përfaqsues nga Klubi i Korçës[
Sami Pojani Përfaqsues nga Klubi i Korçës
Thoma Avrami Përfaqsues nga Klubi i Korçës
Fillomena A. Bonati shoqëruese e përfaqsuesve nga Klubi i Korçës
4.Vendimet ; Nuk e dij në është një kapitull që duhet ta mbyllim apo ta hapim ne por le të hipotezojmë se vendimmarrja pra ulja në një tryezë të përbashkët e disa tezave , mendimeve apo ideve të ndryshme pse jo edhe të kundërta duket se çeli një shteg përmes kësaj ngjarjeje . Ky Kongres uli bashkë disa alternativa , madje edhe kundërshti
Në kushtet e aktiviteteve shumëplanëshe të rreth 14 shoqatave atdhetare që vepronin në atë kohë vendimmarrja po bëhej një proçes jo i lehtë.
-Përçarjet krahinore ishin një tjetër barrierë,
-qarqet antishqiptare dhe propaganda e tyre penguese mediale e disa shteteve me politikë antishqiptare shkaktoi jo pak reagime e kundërshtime ndërkombëtare duke shfaqur pretendime se Kongresi po ftohej për të shqyrtuar shpalljen e pavarësisë së Shqipërisë; jo pak herë qëllimisht shkruhej se “shqiptarët janë barbarë”, “të paqytetrueshëm”, se ata “janë për t’u shpërndarë” etj. Me gjithë shkrimet tendencioze, Kongresi filloi punën me një vizion të qartë përbashkimin drejt pavarësimit nga keqdashësit. Në të morën pjesë tridhjetë e dy delegatë me të drejtë vote që “përfaqësonin njëzet e gjashtë qytete e shoqëri brenda e jashtë Shqipërisë”.
Drejt këtij vizioni u përcaktuan dy synime kombëtare që ishin ;shkollat dhe alfabeti, si përbërës themeltarë të identitetit kombëtar,e që morën shtrirje të gjerë në të gjitha krahinat shqiptare dhe në të gjitha shtresat shoqërore .Gjuha shqipe do të si mjet i zhvillimit shoqëror në të gjitha fushat e veprimtarisë si shteg zhvillimi emancipimi dhe shteg i sigurt shtetformimi.
5 .Rëndësia e Kongresit të Manastirit është sa historike po aq edhe teknike pasi ajo përcaktoi hallkat që duhen ndjekur në rrugëtimin drejt Pavarësisë . Njgarjet madhore duhen ndjekur jo vetëm me sy , emocion, pathos, por edhe me penë dhe program të qaerë në mënyrë që shkrimi ti përjetësojë aktet dhe faktet të cilat kërkojnë strategji të mirëmenduara .E nga kjo pikpamje Kongresi i Manastirit ishte një
-akt civilizimi i shoqërisë shqiptare.
Ajo pati një
-shtrirje të gjerë demografike e për rrjedhojë gëzoi -njohje ndërkombëtare.
Ulja në një tryezë
-vendimmarrje mendimesh të ndryshme ishte tipar demokratik i kësaj ngjarjeje e cila prej nga ajo kohë se kundêrshtimet e ideve mund të lexohen si përpjekje nga këndvêshtrime të ndryshme . Kongresi i Manastirit sikurse edhe Rilindja Kombëtare
-nxiti iluminimin përmes hapjes së shkollave shqipe. Ajo
-intensifikoi hapjen te shtypshkronjave si mjet materializues i mendjeve që do duhej ti prinin momenteve kyçe me të cilat po pêrballej kombi.
Ai vendosi njëzëri t’i përshtaste dy alfabete ato të Bashkimit të Shkodrës dhe të Stambollit, të ngjashëm me njëri-tjetrin dhe poashtu të dy, alfabete të mbështetura në alfabetin latin. Kështu numri i alfabeteve tani u reduktua çka do ta lehtësonte shkrimin. Kjo arritje shuajti ndasitë e deriatëhershme të shqiptarëve rreth alfabetit.
Kështu gjuhëtarët dhe lëvruesit e shkrimit do të ndihmonin më mirë historinë pasi siç dihet për dhjetra arsye shoqëria shqiptare vuan më shumë nga të pathënat e saj edhe pse mbi truallin tonë historikisht ndodhin e ndodhin ngjarje, ato pak ruhen dhe shkruhen.
Kongresi shënoi gjithashtu
-bashkëpunimin mes shoqatave shqiptare duke theksuar synimin dhe bashkërendimin e energjive drejt proçesit të pavarësisë.
E nëse do pyesnim përse u bë ky Kongres do të vinim tek pika më e rëndesishme e kësaj ngjarjeje gjuhsore dhe historike tek nevoja dhe dëshira e shqiptarëve për të pasur një alfabet të përbashkët që do të bënte të mundur identifikimin e tyre gjuhsor në terrenin që gëlonte nga thika intrigash që synonin asimilimin e vëndit tonë duke e konsideruar si të vogël por që për fat të mirë nuk i kanë munguar mendjet e mëdha sidomos në momente kritike.
Por ajo që mbetet më e rëndësishmja e datave të tilla është reflektimi ynë mbi ta, mundësia që e kaluara të na iluminojë të ardhmen dhe po data të tilla kanë aq shumë dritë nga ku ne mundemi edhe të kujtojmë e nderojmē por edhe të projektojmë vizione të reja , së bashku .
