Banorët e fshatrave shqiptare në jug të Ukrainës nuk e identifikonin veten me Shqipërinë dhe etnosin shqiptar deri në fillim të shekullit të njëzetë. Për më tepër, përkatësia etnike e tyre nuk ishte gjithmonë e qartë për ta (Novik et al., 2016: 306). Banorët e fshatrave shqiptare përdornin etnonimin “ga tántë “ i popullit tonë, i yni dhe shprehjen si neve, njësoj si ne, i ngjashëm , e cila ka shumë të ngjarë të ketë origjinën gjatë kohës që ata jetonin në trojet shqiptare.
Këto shprehje jo gjithmonë i lejuan shqiptarët në Ukrainë të identifikoheshin me shqiptarët e Gadishullit Ballkanik, pavarësisht nga identiteti i tyre kulturor i qëndrueshëm, ruajtja e një gjuhe të ndryshme nga ajo e fqinjëve të tyre më të afërt dhe një ndërgjegjësim i qartë i komunitetit të tyre, i cili përjashtonte martesat ndëretnike.
Imazhi etnopolitik i kolonistëve ballkanikë, i formuar nga qeveria në fazat e hershme të zhvendosjes së tyre në Perandorinë Ruse, mund të ketë qenë një nga arsyet për këtë. Shqiptarët, gagauzët dhe bullgarët perceptoheshin si kolonistë ortodoksë të Ballkanit, ose më saktë, të Bullgarisë, të cilëve iu ofruan subvencione dhe përjashtime nga taksat për zhvillimin e tokës me këtë kusht.
Sipas hulumtimit të Y.V. Ivanova, e cila drejtonte rregullisht ekspedita etnografike midis shqiptarëve në Ukrainë që nga viti 1948, banorët e fshatrave shqipfolëse të rajoneve të Budzhak dhe Priazovye mësuan për lidhjet e tyre me atdheun e tyre në Gadishullin Ballkanik dhe se gjuha që ata flasin është vetëm shqip në dekadat e para të shekullit të njëzetë falë punës në terren të studiuesit rus N.S Derzhavin.
Duke studiuar vendbanimet bullgare në Perandorinë Ruse dhe Bashkimin Sovjetik në vitet 1910 dhe 1920, ai zbuloi “rastësisht” fshatra ku flitej shqip dhe u tha banorëve të këtyre fshatrave se ata ishin arnautë/=shqiptarë.
Botimet e Derzhavinit u përhapën si në komunitetin shkencor ashtu edhe në mesin e intelektualëve të diasporës shqiptare, dhe që nga vitet 1930 është përdorur shpesh etnonimi “Arnauts”. Pas kësaj, interesi akademik për Shqipërinë dhe veçanërisht për shqiptarët në Ukrainë filloi të rritet. Në gjysmën e dytë të shekullit XX u kryen studime akademike nga studiues nga Moska, Shën Petersburgu, Ukraina dhe Bjellorusia.
Pavarësisht identitetit të qëndrueshëm të shqiptarëve në Ukrainë dhe ndërgjegjësimit në rritje për të kaluarën e tyre etnike, shkalla e prestigjit të “të qenit shqiptar” dhe strategjitë e identifikimit ndryshonin në kohën sovjetike dhe në shtetin e pavarur të Ukraina.
Gjatë Luftës së Madhe Patriotike (1941-1945), përfaqësuesit e popujve që luftuan për Gjermaninë nuk u dërguan në ushtri dhe në front. Ky vendim preku kryesisht bullgarët e Ukrainës juglindore pasi Bullgaria ishte pjesë e fuqive të Boshtit. Shqiptarët dhe gagauzët, të cilët ishin në afërsi territoriale dhe kulturore me bullgarët, nuk u dërguan gjithashtu në shërbimin ushtarak aktiv.
Shqiptarët, ndryshe nga bullgarët në Ukrainë, nuk u prekën nga represioni dhe shtypja etnike. Megjithatë, në periudhën e pasluftës, shqiptarët preferuan të mos e deklaronin hapur përkatësinë e tyre etnike për shkak të frikës nga ndalimet dhe persekutimet e mundshme (Novik et al., 2016: 42-45).
Vetëdija etnike e shqiptarëve u la në hije nga realiteti sovjetik dhe dëshira zyrtare për të formuar një “komunitet të ri të popullit sovjetik”. Shumë përfaqësues të diasporave jo-ruse nuk e konsideruan të rëndësishme lidhjen me ndonjë grup etnik, dhe në këtë rast, identiteti shumëkombësh sovjetik mbizotëronte mbi atë etnik. Injorimi i diversitetit etnik çoi në përdorimin e strategjive të bashkimit në dokumentet zyrtare.
Për shembull, në mesin e shekullit të njëzetë fëmijët nga martesat e përziera etiketoheshin si rusë ose ukrainas, duke u fokusuar në prestigjin e të qenit midis grupeve “titullare”. Një situatë e ngjashme, me banorët që shprehnin një identitet të theksuar ukrainas, u vu re në fillim të viteve 1990. Shumë shqiptarë theksuan përkatësinë e tyre me shtetin ukrainas dhe filluan shpesh t’i regjistrojnë fëmijët si ukrainas pas rënies së BRSS dhe fillimi i jetës në vendin e ri të pavarur (Novik et al., 2016: 55).
Megjithatë, qëndrimet e publikut ndryshuan dramatikisht në mesin e viteve 1990. Prioritetet e reja të vetëidentifikimit u shfaqën si rezultat i zhgënjimit me politikat ekonomike, sociale, kulturore dhe gjuhësore të shtetit si në përgjithësi ashtu edhe në raport me pakicat etnike. Shqiptarët në Ukrainë filluan të deklarojnë në mënyrë aktive të tyren
Megjithatë, qëndrimet e publikut ndryshuan në mënyrë dramatike në mesin e viteve 1990. Prioritetet e reja të vetëidentifikimit u shfaqën si rezultat i zhgënjimit me politikat ekonomike, sociale, kulturore dhe gjuhësore të shtetit si në përgjithësi ashtu edhe në raport me pakicat etnike. Shqiptarët në Ukrainë filluan të deklaronin aktivisht përkatësinë e tyre etnike, gjë që ndikoi në aktivitetin e tyre shoqëror.
Për shembull, organizata publike Rilindja është themeluar në fshatin Karakurt u fokusua në zhvillimin dhe mirëmbajtjen e kulturës shqiptare. Në të njëjtën kohë gazeta “Rilindja” filloi të publikohej në dy gjuhë, shqip dhe rusisht
Ishte një nga nismat e para serioze për kodifikimin e një gjuhe që mbeti e pashkruar, me gjithë tentativat e ndryshme të kohës për të krijuar një alfabet dhe një sistem rregullash.
Intelektualët vendas bënë përpjekje për të përmirësuar sistemin gjuhësor në rajonin e Priazovye. Poetët, shkrimtarët dhe historianët vendas i botuan veprat e tyre në dialektin e shqipes duke përdorur alfabetin cirilik. Tingujt pa shkronja të përshtatshme në alfabetin rus u injoruan duke u zëvendësuar me shenja të tjera (Nikolskaya, 2010). Megjithatë, të gjitha këto përpjekje mbetën për përdorim “shtëpiak” dhe praktikisht ishin të panjohura për anëtarët e tjerë të grupit etnolokal.
Popullsia shqiptare merrej edhe me veprimtari krijuese. U krijuan grupe vallëzimi dhe këndimi: “Ruzha a verde” në rajonin e Priazovye dhe “Lule” në fshatin Karakurt. Fyodor Dermentli, një vendas nga Karakurt, shkroi një libër për historinë e fshatit, botuar në rusisht dhe përkthyer në shqip (Dermentli, 2003; Dermentli, 2004). Shqiptarët në Ukrainë përjetuan një rritje të re të interesit për gjuhën dhe kulturën e tyre pas fundit të vitit 2013 dhe fillimit të 2014. Kur qeveria e re ukrainase e ktheu vëmendjen te integrimi evropian, pozicionimi i tjetërsisë etnokulturore filloi të ishte më i dallueshëm me anë të nismave dhe praktikave të reja etnike. të pohimit të identitetit të dikujt. Këto nisma u mbështetën zyrtarisht në vitin 2018 kur Agjencia e Diasporës nga Shqipëria dhe ministri Pandeli Majko vizituan fshatin Karakurt.
“Të jesh shqiptar” është kthyer në trend kolektiv. Të dy anëtarët e komunitetit nga familje të përziera etnike dhe ata që “kujtuan” ose “zbuluan rrënjët e tyre shqiptare, deklarojnë se i përkasin etnosit shqiptar dhe botës shqiptare. Është e rëndësishme të theksohet se shqiptarët në Ukrainë kanë zhvilluar njëfarë internacionalizmi të qëndrueshëm, pasi kanë jetuar për shumë shekuj në kontekstin multietnik, shumëgjuhësor rajone dhe komunitete shumëkonfesionale (Novik et al., 2016: 95). Në këto kushte, procesi i rilindjes etnike ecën në nivel mikro pa strategji etnocentrizmi apo nacionalizmi etnik. Fenomene të tilla janë vërejtur shpesh në diasporën dhe komunitetet e pakicave etnike në vitet 1990 post-sovjetike (Anastasova, 2012). Përcaktimi i identitetit etnik bazuar në vlerat personale mbetet një proces rreptësisht individual, por sot ai mbështetet fuqishëm nga politikat dinamike të diasporës transnacionale të shteteve evropiane. Në rastin e Ukrainës, kjo i referohet përvojës së suksesshme të integrimit të fqinjëve më të afërt të shqiptarëve, bullgarëve, në jetën kulturore dhe ekonomike të atdheut të tyre historik (Koch, 2016). Proceset në zhvillim të globalizimit dhe lëvizshmërisë ndërkufitare shënojnë rëndësinë në rritje të vetëidentifikimit me komunitetin etnik shqiptar, i cili ka nevojë për një deklaratë të re të vitalitetit të tij përballë ekzistencës “aboriginale” dhe një “urie etnike” të akumuluar prej kohësh. Identiteti i shqiptarëve në Ukrainë është shumëdimensional, nga njëra anë, identiteti kombëtar ukrainas (vlen më shumë për fshatin Karakurt) ose rus (më shpesh në rajonin e Priazovye), i lidhur me nocionin e shtetësisë, mbetet i qëndrueshëm. Nga ana tjetër, identiteti rajonal luan një rol të madh, i cili ka të bëjë me “enklava” kulturore të krijuar të rajonit Budzhak, Bessarabia, Odesa dhe Priazovye si territore polietnike të Ukrainës jugore (Budzhak, 2014). Së fundi, dimensioni i tretë i identitetit është i lidhur fort me përkatësinë e etnisë shqiptare, e cila tashmë është përforcuar nga lidhjet e reja me Shqipërinë dhe Kosovën, duke zhvilluar marrëdhëniet dhe njohjen dhe pranimin gradual të njëri-tjetrit.
Titulli Origjinal: “Shqiptarët në Ukrainë: Strategjitë vetëidentifikuese, identiteti etnik dhe prestigji i të qenit shqiptar”
Nga Aleksander Novik dhe Aleksandra Dugushina
Material i përgatitur për konferencën konferenca ndërkombëtare: “Gjuhët e rrezikuara dhe Diaspora” organizuar nga FEL (Foundation for Endargered Languages) me seli në Londër dhe Qendra e Studimeve dhe Publikimeve për Arbëreshët (QSPA).
Për t’u bërë pjesë e grupit të “Gazeta Diaspora Shqiptare” mjafton të klikoni: Join Group dhe kërkesa do t’ju aprovohet menjëherë.
