Shkumbin Gashi lindi në Prishtinë më 17 maj 1991. Ai është shkrimtar dhe psikolog shqiptar që jeton dhe ushtron aktivitetin e tij në Zvicër. Studimet bazë dhe master për Psikologji i ka përfunduar në Universitetin e Prishtinës, ndërkohë që vazhdon studimet e doktoraturës për Psikologji klinike dhe Psikoterapi në Universitetin e Bernës në Zvicër. Në Kosovë, para se të shpërngulej në Zvicër, ka punuar në projekte të ndryshme që promovojnë shëndetin mendor. Në shtetin helvetik Shkumbin Gashi vazhdon angazhimin e tij në shëndetin mendor, si hulumtues shkencor në promovimin e mirëqenies psikologjike dhe sociale të personave mbi moshën 65-vjeçare. Romani i tij debutues, “Anormopatia”, ishte në listën fituese të konkursit të Shtëpisë Botuese “Buzuku” për kategorinë e romanit dhe u prit shumë mirë nga lexuesit në Kosovë e në Shqipëri. Romani i tij i dytë, “Nënë, më fol për ëndërrimtarët”, u vlerësua lart nga lexuesit dhe kritika, dhe fitoi çmimin “Rexhai Surro 2020” për letërsi.
Letërsia, shkrimësia, për ju, çfarë është?
Shkrimi është një Che Guevarë i rimishëruar në shkronja. Kjo për faktin se letërsia është mushkë, kokëfortë kundrejt sistemit. Mëton dhe me shumë sukses thyen kufijtë. Ata kufij që na i ka përplasur para fytyre natyra dhe ata që i kemi vendosur vetë, se shkrimësia mundëson eksplorime të jashtëzakonshme që zor se arrihen me mjete të tjera që njeriu i sotëm i ka në përdorim. Një anije kozmike, një Apollo a Sputnik, mund të kushtojë miliona dollarë. Kjo anije të dërgon në kozmos… diku në kozmos. Jo fort larg. Por një laps 25 cent e një copë letre po ashtu 25 cent të dërgojnë në një eksplorim që nuk ka kufij. Anija kozmike është lodër fëmijësh para lapsit. Si mund të përshkruhet kontradikta e një shqiptari që i ngjan një peme me rrënjët në Shqipëri e degët gjetiu? Mendoj që është një betejë fort e vështirë për këtë shqiptar. Një betejë që një trup e një kokë të ndarë nga njëri-tjetri të mbahen në jetë. “Koka në Stamboll, trupi në Janinë”, siç thoshin. Atij i duhet që të ushqejë edhe rrënjët, edhe degët me të njëjtin kujdes, të rrisë degët me ujin e mërgimit, e rrënjët me ujin e vendlindjes, e disi ta bëjë të mundur që këto të dyja të rriten njësoj, të kenë të njëjtën sasi vitaminash e ushqimi. Të mbesin gjallë. Degët dhe rrënjët duhet të jenë në komunikim konstant me njëra-tjetrën. Shqiptarit në mërgim i duhet të mbajë gjallë rrënjët, se pa to degët nuk kanë kuptim, edhe sikur të jenë madhështore.
Si qëndron letërsia mes elementit universal dhe atij lokal (që shkrimtari e merr me vete në udhëtimin e tij)?
Besoj shumë që elementi lokal është element në zhdukje e sipër. Jo pse këtë e ka menduar dhe realizuar dikush si pjesë të ndonjë rryme letrare, por se kështu janë kërkesat e kohës, globalizmit, dhe fshatit të vogël që e quajmë tokë. Librat e Murakamit rezonojnë te një lexues nga Ballkani me pothuajse të njëjtën fuqi si te një lexues nga Azia. Njeriu modern njeh më shumë tjetrin. Ka edhe mundësi të njohë nevojat e tjetrit, e si rrjedhojë edhe t’i krahasojë ato me nevojat e veta. Njeriu i sotëm është individualist, në kuptimin që nevojat e veta i ka parësore, dhe kolektivist, që nevojat e tij i vendos në kornizë universale. Njerëzimi është sot si një videolojë ku luajnë gjithë njerëzit. Të gjithë kanë të njëjtin qëllim. Të gjejnë kuptim. Letërsia universale është dominante, tiranike ndaj lokales.
A ndryshojnë temat e një shkrimtari në momentin që ikën nga vendi i vet?
E gjej të vështirë të jap një përgjigje të drejtpërdrejtë këtu, sepse edhe nuk besoj që ka ndonjë formulë. Tash, në rastin tim, romani im i dytë, “Nënë, më fol për ëndërrimtarët”, mund edhe të jetë një pasojë e migrimit tim, por edhe mund të ketë qenë incident. Incidentet ndodhin njëherë, mund të përsëriten ose jo. Temat nuk besoj që janë shabllone. Nuk i zgjedh njeriu si receta gatimi. Ato lindin, janë spontante, janë të frymëzuara, ndonjëherë edhe nga detajet më të vogla. Tema është mister. Zbulohet në kohën e duhur. Në milisekondën e duhur dhe jo detyrimisht është pasojë e një ndryshimi a transformimi të madh.
Cila është gjuha e shkrimit tuaj? Ç’e përcakton atë?
Gjuha e shkrimit është armiku më i madh i të pavetëdijshmes, le të jetë ajo individuale, a kolektive. E pavetëdijshmja mëton e lufton të mbesë e fshehur, jashtë kontrollit të njeriut. Të mos bëhet si e vetëdijshmja. E pavetëdijshmja më kujton Lokin, zotin e mitologjisë nordike, vëllain xheloz. Shkrimi depërton thellë aty. Atë e përcakton shkrimtari; shkrimtari si eksperiencë. Secili guri i lëvizur, secili kujtim, i mirë a i keq, e përcakton gjuhën e shkrimit. Qoftë ajo gjuhë e butë, që i shkruan dashurisë, apo e vrazhdë, që i shkruan luftës apo tmerrit, është gjuhë që lufton e dërgon mesazhe të paautorizuara nga e pavetëdijshmja, që edhe indirekt flet për shkrimtarin. Ideja që të ndahet artisti prej shkrimit më duket interesante në letër, por në praktikë, shkrimi, vepra, është një zë i ndrydhur i shkrimtarit, që flet për nevoja, dëshira e mendime, që në shumë raste as shkrimtari nuk i ka në kontroll.
Mes lexuesve shqiptarë dhe atyre të huaj, cilin keni në mendje teksa shkruani?
Teksa shkruaj, lexuesi besoj që zhvishet prej çdo identiteti tjetër. Lexuesi ulet në një karrige e vetëm shikon krijimin e shkrimtarit, si një shfaqje në Broduej. Kur e shikoj, ka veshur një kostum shik, një kapelë alla Al Capone dhe vetëm aq. As emër, as fytyrë; as identitet lokal e as ndërkombëtar. Lexuesi nuk e ka emrin as Shkumbin e as Buna, por nuk e ka as Werner e as Silvia. E ka emrin thjesht lexues. Kjo ndoshta ka të bëjë edhe me tiraninë e letërsisë moderne, siç e trajtova më lart. Lexuesi është një popull mbi popujt e tjerë, një lexues që himn, flamur e identitet ka leximin. Vetëm aq.
Çfarë dallimi ka mes letërsisë së një shkrimtari që ka lindur në Shqipëri dhe jeton gjetiu dhe një shkrimtari me origjinë shqiptare, por që ka lindur jashtë?
Këtu edhe mund të jem i tëri gabim, por ashtu siç e perceptoj unë, besoj që shkrimtari që ka lindur në Shqipëri e jeton gjetiu, kundrejt atij që ka lindur jashtë, ka një lloj ndjenje të borxhit të pashlyer. Një borxh që është i detyrueshëm. Pa e dhënë atë, shpirti nuk pushon në paqe. Në anën tjetër, shkrimtari i lindur diku tjetër besoj që e ka këtë dëshirën për të dhënë diçka për atdheun, por këtë nuk e ndjen si borxh, domosdoshmërisht. E ka më shumë si një vepër të mirë, që vlerësohet, por edhe po nuk u bë, nuk bëhet nami. Shkrimtari monedhën më të madhe, të vetmen në fakt, ka shkrimësinë. Atë mund t’i japë atdheut. Dallim tjetër besoj që është edhe marrëdhënia dhe njohja që kanë këta dy shqiptarë me atdheun. I pari është realist, i dyti, idealist. I pari i njeh atdheut edhe skutat, edhe ka vuajtur prej tij e prej sistemit të tij, ka në shumë raste edhe urrejtje për njerëz e pjesë të atdheut. I dyti atdheun e sheh si një fushë të gjelbër me lule. Ka pasur kohë e mundësi, duke mos qenë i ndikuar prej tij, të ndërtojë një atdhe utopik; një atdhe prej perfekti. Kjo pastaj mund të ndikojë edhe gjuhën e shkrimit, edhe temat e prekura, edhe rrymën letrare, e qe besa edhe vetë procesin afatgjatë të shkrimit. Kjo sigurisht që ka përjashtimet e veta, e ndoshta është më pak e fuqishme sot se ç’ka qenë dje.
Botuar fillimisht në numrin e dytë të “Letra nga Diaspora”
Për t’u bërë pjesë e grupit të “Gazeta Diaspora Shqiptare” mjafton të klikoni: Join Group dhe kërkesa do t’ju aprovohet menjëherë.
