123 vjet më parë, pikërisht me 1 gusht 1897 nisi botimi i revistës “Ili i Arbrešvet” (Ylli i Arbëreshëve), revistë e themeluar me porosi të kongresit të parë albanologjik në Koriliano Kalabro.
Kjo revistë u drejtua nga folkloristi, poeti dhe botuesi nga Mbuzati (ital.San Giorgo Albanese), Anton Argondica. Revista “Ylli i arbëreshëve” doli në Koriliano Kalabro si një revistë e përditshme kulturore, letrare dhe shoqërore, në italisht dhe pjesërisht në arbërisht.
Ishte një revistë me peshë në botën letrare arbëreshe, por ashtu si shumë organe shqiptare shtypi të shekullit të nëntëmbëdhjetë, nuk e pati jetën të gjatë dhe u zëvendësua një vit më pas nga “La Nazione albanese” e Anselmo Lorekios.
Nga më i vjetri shkrim shqip i vitit 1167, i zbuluar nga historiani Nicolae Jorga në doreshkrimet e Bibliotekës ”Laurentiana” në Firence (Ashburnham 1167 Laurentiana) (Hasan Aliaj “Rrenjet” Nr. 17. 2019) dhe deri në Kongresin e Manastirit 1908, patriotët shqiptar kanë bërë përpiekie titanike për të ruajtur pastërinë e gjuhës tonë amëtare. Ka shumë veprimtari të organizuara për këto qëllime të larta, janë hartuar shumë alfabete, janë lënë dorëshkrime të shkurtëra e të gjata dhe plot vepra. Ndërmjet veprimtarive te shumta e të rendesishmejanë dhe kongresete patriotëve arbereshë, që miratuan alfabetin shqip me germa latine dhe kontributi i patriotëve shqiptare, qe organizuan kongresin e Manastirit, që miratoi alfabetin që kemi aktualisht.
Më 1 – 3 tetor 1895, pra 125 vjet më parë, zhvilloi punimet Kongresi i parë gjuhësuer shqiptar në Koriliano Kalabro të Provincës së Kozencës, një ngjarje e rëndësishme e pasquruar gjërësisht në shtypin italian dhe europian të kohës. Tema e këtij kongresi ishte prezantimi i aspekteve gramatikale, leksikore dhe fonetike të gjuhës shqipe, të asaj gjuhe të lashtë, tëëmbël e melodioze, që arbereshët e ruanin dhe e kultivonin me dashuri dhe patriotizëm shembullor. Kongresi i zhvilloi punimet ne mjediset e gjimnazit Garopoli te Korilian-Kalabro dhe moren pjese 25 kongresista gjuhetar, shkrimtar, poete, gazetar dhe klerike te shquar te kishes arbereshe. Ky aktivitet shkencor gjuhesor dhe patriotik u ndoq nga afer nga 500 pjesmaarres te ardhur nga komuna te ndryshme te Kalabrise, Kampanjes, Pulias dhe Siçilise.
Si kuptohet, aktiviteti i parë tekniko-gjuhesor dhe patriotik, në krijimin e alfabetit, për shkrimin e gjuhës shqipe dhe para Kongresit të Manastirit (më 14 – 22 nëntor 1908), ishte kongresi i Koriliano – Kalabro, me pjesmarrjen e 25 arbëreshëve shqipfolës, të cilët hartuan dhe miratuan alfabetin e gjuhës shqipe me grafema latine.
Me 2 tetor 1895, pjesëmarrësit ne Kongresin e Koriliano miratuan themelimin e Shoqërisë Kombëtare Shqiptare, statutin dhe këshillin drejtues:
Kryetar nderi Jeronim De Rada,
Nënkryetar Pietro Kamodeka, Anselmo Lorekio, Akile Toçi.
Në artikullin 1 të Satutit theksohet:
Asht themelue nji Shoqni Kombëtare Shqiptare, e cila do të përkujdeset:
a) Për njisimin e nji alfabeti të vetëm
b) Për përpilimin e një fjalori
- c) Per perpilimin e abetares ne gjuhen shqipe
d) Për botimin e një reviste italo – shqiptare
e) Për të fillue marrëdhëniet me Mamën – Atdhè.
Kongresi përshtati alfabetin e gjuhes shqipe që kishte përdorur Jeronim De Rada në vitin 1848 në gazetën “L’albanese d’Italia – shqiptari i Italisë”, në vitin 1888 në gazetën “Fiamuri i arbërit” që botohej në Kozenca, si dhe në shtypjen e “Rivista italo –albanese” me nëntitullin “Illi i arbresvet – Ylli i arbëreshëve” me drejtor Anotnio Argonizza.
