Përpjekja për të restauruar kujtesën, për të riprodhuar atë që të ka ikur, një kthim me ngulm e me pezm, i mbarsur me misionin për ta risjellë atë që ke humbur, është një formë patologjie, është të sëmuresh nga përmallimi, nga zija pambarim për gjithçka ikën, e cila bëhet shumë më e fortë kur flitet për njerëzit më të dashur, si në këtë libër”. Shkrimtari e përkthyesi Durim Taçi, vjen në një intervistë për “Gazeta Shqiptare” për librin e tij “Extra time”. Ai ka një qasje për kohën, për dhimbjen, për kujtesën, për gabimet, për reflektimin si një mënyrë për t’i ikur rrjedhës dhe për të rigjetur veten e humbur a ata që kemi humbur.
Libri i tij ka disa muaj që është në shqip, duke fituar lexues të herëpashershëm që gjejnë një biblioterapi të vetes dhe mendimit në kohën tonë. “Kufijtë vihen për të parë, ndalesat janë për të reflektuar. Edhe liria me sa duket e ka shenjtërinë e vet në perceptimin e caqeve, kufijve”, thotë Taçi për situatën pandemike.
Te “Extra time” ju jepni një lloj biografie të vetes. Për ç’arsye kërkoni kohë tjetër, extra, për të ribërë ndryshe gabimet, për të rijetuar më mirë, apo për të dashur më shumë?
‘Extra Time, është, në fakt, vetë koha jonë, koha njerëzore në përgjithësi: një përpjekje për t’u larguar nga ndjesia e rrjedhës, e rreshtit, e radhës, nga e njëpasnjëshmja, rrekje për t’u bërë i vetëdijshëm mbi vendndodhjen tonë në hapësirë, e cila është gjithmonë përbri, para e pas, diçkaje të njohur.
Është moment reflektimi, forca për të vepruar shpejt duke ngadalësuar, një dihatje për të krijuar e mbajtur distancë me gjithçka të gjallë a inerte përreth, një ngadalësim që ngjan me një ngjitjeje lart, një e ndenjur pezull në lëvizje, pikërisht pse nuk ndalet së pulsuari asgjë rrotull nesh, një vetëdije shpirtërore e përkatësisë me të tërën.
Unë nuk e di sa zgjat hareja e një fitoreje, por di pak a shumë kur fillon. Shumë më përpara se ajo të ndodhë dhe fitorja është vetëm një moment, një e tashme që më ikën, nuk më lë mundësi ta gëzoj gjatë.
Mirëpo, për fat, është një e tashme që prodhon gjurmë, lë vragë, më fton dhe unë e di që ia vlen ta ndjek pafundësisht. Nuk ka rëndësi fakti që do më takojë të jetoj në kohë më gjatë me gabimin, si një formë e humbjes. Pasi, kjo është rruga, të jetojmë me gabimin, me humbjen, si mënyra e vetme për të zbuluar çfarë mbetet tjetër. Dhe, pak a shumë, e nuhas, se çfarë mbetet: ajo etja dhe kureshtja për ecur më tej. Dhe nuk është pak.
Pra, në një farë kuptimi, duke e cilësuar kohën si diçka ekstra, shtesë, bëj një përpjekje për t’i vënë kohës kufi, cak, për ta përjetuar e njohur me një vetëdije të re: kjo është koha për mua, nuk ka tjetër. Nuk është thirrje për të ndrequr, por më shumë për të hapur sytë, për të qenë i vetëdijshëm në këtë rrugëtim vetjak.
-Si është të jesh vetja dhe vetja jote e dytë?
Të përpiqesh të shikosh veten tënde përbri teje, të jetosh në hapësirën e kësaj distance, të mund ta ndjekësh, ti rrish pranë vetes tënde. Vetja e dytë është projektim i një gjykimi të munguar, por që pritet të vijë. Është vetëdije e humbjes dhe e gabimit, është vragë ku mund të derdhësh emocionet nga një pranëvënie e pashmangshme me veten tënde të parë, po i themi, është perceptimi i distancës, është ai vend pushimi midis këtyre vetjeve.
Extra Time, unë mund të cilësoj pikërisht atë mundësi tjetër që na jepet për të mos ndenjur në pritje të gjykimit që duhet ta vijë nga diku, por ta bëjmë vetë. Në tekst, kjo mundësi, si perceptim realizohet përmes rrëfimit në vetën e dytë. Një vetë e dytë me një funksion shtesë: një dialog i vazhdueshëm jo me tjetrin, por me vetveten. Rrëfim, i cili, nga forca e përsëritjes hap një portë edhe për tjetrin, individin që ka marrë librin tënd në dorë, lexuesin.
Bëj kështu një përpjekje për ta pasur lexuesin aty në tekst, pranë vetes. I drejtohem sa atij e sa vetes time, duke bërë lidhjen e duke banuar distancën, fushën e emocionit dhe të gjykimit që i vë në marrëdhënie këto dy veta.
-Ju sillni në vëmendje emra si Stefan Çapaliku, Anisa Markarian. Cili ka qenë raporti juaj me ta, e ruani?
Është një raport që ka dy elementë përbërës, dy kahje. Njëri vetiak: i njeh këta si njerëz, jeta t’i ka sjellë në qerthullin e përvojës tënde, e, nga ana tjetër, shikon se si shndërrohen në simbole kulturore, bëhen pjesë e një konteksti identitar që mbetet në kohë.
Ka qëlluar si me vetën e dytë të romanit ‘Extra Time’. Ata janë për mua individë që i kam njohur dikur, si miq, por pastaj më është dashur t’i bëj llogaritë me një vlerë shtesë: të kuptoj se kam të bëj edhe me gurë të shndritshëm të mozaikut kulturor, të një konteksti përtej meje, i cili më bashkon me këdo që nuk i ka njohur dhe kështu vij e jetoj marrëdhënien me ta, dy herë, si miq e si simbole kulturore.
Në fakt, më ndodhi t’i njihja realisht për herë të dytë, në një ballafaqimin midis shkrimtarëve të sotëm shqiptarë që jetojnë brenda e jashtë Shqipërisë, organizuar disa muaj më parë nga Qendra e Botimeve të Diasporës dhe Ministria e Kulturës. U gjendem bashkë në një panel diskutimi për tema jashtë miqësisë sonë.
-Libri, është një rrëfim edhe mbi dhembjen, mbi dhembjen e brendshme dhe dhembjen që del prej vetes, e që duket tashmë edhe për të tjerët. E kishit të nevojshme, donit ta ndanit?
Kam pasur nevojë të tregoj sigurisht, mbase, jo dhimbjen, jo detyrimisht atë. Ajo vjen e projektohet në libër, ashtu siç e kam synuar. Emocionin, jam përpjekur vërtet ta projektoj si reagim tek lexuesi. Kështu edhe dhimbjen, se ishte e pamundur të shkruaja nën atmosferën e saj.
Veprimi i të shkruarit, për mua, ka kohë që përjetohet si një luftë e brendshme vetëdijesimi në lidhje me disa barriera e pengesa që dalin rrugës, që nga nisja prej asaj mase të pa formë që është kujtesa, deri tek realiteti i shkruar, forma që ajo merr nën petkun e ligjërimit.
Por nuk mbaron këtu. E gjitha kjo do lexohet. Vraga, gjurma e lënë nga ai që shkruan në formë frazash të ‘plota’ që orientojnë, ndërtohet përmes shkëputjesh, hapësirash bosh, që i shpëton pastaj një mënyrë induktive e ndërtimit të kuptimit.
Elementët janë aty, veç e veç, syri që lexon rindërton gjithçka nga e para, ngjashëm me lëvizjen e gjilpërës së një diagrame që shkon e gërvisht, para por edhe kthehet, herë pas here, se nuk po orientohet dot, derisa zbret paksa poshtë, tek rreshti tjetër, i shtyrë nga motori i brendshëm në kërkim të kuptimit.
Mund të ndodhë që syri që lexon të rikthehet lart, në faqen pararendëse, apo ta nisë leximin nga e para për të ecur më tutje. Nëse je me fat, se lexuesi edhe mund ta hedhë librin fare.
Por, e shkruara biografike duket si një letër që ti ia dërgon vetes e pikërisht në çastin kur e shkruan dhe, ca më shumë, kur shikon rezultatin, e ke kuptuar që e ke bërë për të tjerët, apo bashkë me të tjerët.
Ky libër është një e shkruar e vetëdijshme mitobiografike, që merr në konsideratë faktin se biografia jote rri në një pranëvënie e marrëdhënie të hershme, parake, bashkë me një kontekst mitik e kulturor e kështu ti zbulon veten si pjesë e një historie që vazhdon të modifikohet e prapë nuk shqetësohesh.
Dhimbjen tënde në këtë libër e përçon tek lexuesi, si një projektim, ia heq vetes, se është e pamundur ta mbash, duke e rrëfyer.
-A mund ta restaurojmë kujtesën, ta rifitojmë veten, apo përmes kujtesës mund të ruajmë me forcë, ata që kemi humbur?
Përpjekja për të restauruar kujtesën, për të riprodhuar atë që të ka ikur, një kthim me ngulm e me pezm, i mbarsur me misionin për ta risjellë atë që ke humbur, është një formë patologjie, është të sëmuresh nga përmallimi, nga zija pambarim për gjithçka ikën, e cila bëhet shumë më e fortë kur flitet për njerëzit më të dashur, si në këtë libër.
Nuk është kjo rruga. Duhet dhe, kështu ndodh, për fat, që të jesh i orientuar drejt një kujtese që mendon, jo riprodhim i asaj që ikën, por reflektim dhe dialog me të, pasi edhe vetë kujtesa, në përgjithësi, por edhe në këtë rast, si rezervuar i shkrimtarit në procesin e tij krijues, nuk ka formë, ajo përfshihet në një proces dinamik. Shteron përmes harrimit dhe mbushet nga përvojat e reja.
Tek kujtesa ne bëjmë vizita të shpeshta, rëndom. Ato janë thirrje që na i bën e tashmja në ikje, për të kuptuar atë që mbetet pas humbjes, në një proces që ndjek të pamundurën, kapjen e momentit që jetojmë.
Reflektimi, dialogu me atë që mbetet si kujtesë, është mënyra për të ecur përpara, jo restaurimi, nostalgjia. Kjo ndodh.
–A besoni te biblioterapia?
Ai që shkruan, e beson biblioterapinë, sigurisht, aq më tepër kur ka guximin të vihet në pozitat e lexuesit. Në këtë rast, posaçërisht, terapia vjen si një vlerë e mundshme e librit. Aq më tepër, që ky roman ka në qendër një humbje njerëzore dhe një raport në kohë me të.
Është në natyrën e njeriut të formulojë, të rrëfejë, apo të lexojë histori, në një larmi të pafundme, duke shtënë brenda tyre secili historinë e vet. Hyhet në një dinamikë ndërvepruese, lexues-tekst, nga e cila individi që lexon zhvendoset, vazhdimisht, ecën me tekstin pa lënë rrugën e vet.
Unë nuk i njoh të shkruarit shumë veti shëruese, pasi e di që është një proces shumë i mundimshëm e shpesh i ‘pasinqertë’, në kuptimin që përdor teknika të vetëdijshme për të mbërritur tek një target i caktuar: nga biografia apo memoria jote e paanë, deri tek forma e shkruar, e ngurtësuar, tek ligjërimi në vetvete, është një proces tranzicioni, shndërrimi që ty të bën të vetëdijshëm për atë hendekun e madh që ndan pikën e nisjes me produktin përfundimtar.
Lexuesi pastaj, kur teksti ia lejon, ka një mundësi tjetër lëvizjeje, individuale, dekodifikuese, që i bën atij të mundur të jetojnë bashkë me befasinë e tekstit edhe atë të zbulimit të përvojës së tij, ndryrë çuditërisht në një realitet që nuk e ka njohur kurrë.
Libri, teksti i shkruar nisur nga vetja e, që ia del të shkojë përtej vetes, shëron. Extra Time është një produkt i tipit terapeutik, pasi është menduar si i tillë.
– Cili ka qenë opinioni i Almës, pasi ka lexuar ketë libër? Vetë, kishe frikë se mund ta lëndonte ajo e shkruar që për ty mund të ishte çlirim?
Ballafaqimi më i zakonshëm i njeriut është ai me humbjen, në përmasa nga më të ndryshmet, por humbja e djalit për një nënë është një traumë e pashmangshme. Kur Alma e lexoi tekstin, më tha në fund: ‘vetëm kaq ishte?’
E ka lexuar disa herë më pas, si një lloj ushtrimi i vazhdueshëm shpirtëror. Rezultati, ka qenë fakti që erdhi e më shoqëroi gjatë paraqitjes së librit në Shqipëri, pikërisht ajo që nuk ishte kthyer më në atdhe që nga humbja e të birit. Kishte frikë nga ai malli restaurues, që kërkon ta vërë humbjen në vend. Nuk mund të ecte në vendet ku kishte qenë më parë me të birin.
Mrekullia ndodhi. U kthye me librin në dorë në po ato vende. Qëndroi stoike në sallë kur lexoheshin pjesë të forta nga libri. Ajo vazhdon ta mbajë këtë tekst në komodinën e saj dhe e lexon, herë pas here. Të njëjtën gjë bën edhe e vajza Esi, e cila ka humbur të vëllanë. Por, për fat, kjo shkon përtej, kushdo që e ka lexuar librin e ka gjetur të hapur për të parë aty veten, përmasën njerëzore universale. Tani janë shtuar edhe përshtypjet e lexuesve italianë e ato shkojnë në të njëjtin drejtim. Këto ditë ka nisur shpërndarja e versionit italisht të librit, botuar nga Mimesis Edizioni, Milano.
-Një vend të dukshëm në jetën tuaj, zë filozofia, madje ajo zë vend edhe në të shkruarin tuaj. A është filozofia një portë e re, apo një mbrojtje e zbërthim më i mirë i pikëpyetjeve, apo një mënyrë arratisje kur mendimet tona, nuk mund të jenë materie?
Filozofia, për mua është një përjetim individual i një lloj udhëtimi në grup, ose brenda grupit, është një ‘mënyrë në të cilën ekzistenca mund të provojë vetëdijshëm të formësojë veten’, siç e cilëson Moreno Montanari një pedagog i shkollës filozofike Philo në Milano, të cilën e ke frekuentuar. Ky është një koncept, alla Pier Hado, i cili e shikon filozofinë si një mënyrë të jetuari pas një rishikimi që i bën ai gjithë filozofisë antike.
Dhe kështu bëjmë të gjithë, në fakt, qoftë kur përpiqemi të përshtatemi me formën tonë ekzistenciale, apo me atë që zbulojmë, qoftë kur hapim atë portën e re të jetës, kur kërkojmë të japim një përgjigje, madje edhe kur duam të arratisemi nga e tashmja e të përfundojmë duke e ndjekur pastaj në emër të një parajse, individuale, të së ardhmes. Çështja është tek vetëdijesimi, sa syçelët jemi në këtë proces.
-Pse mendoni se keni gabuar në vitet 1990? Prej se nuk ishim të përgatitur ndonëse kishim ëndërruar gjatë? Prej se ajo që ndodhi na mori përpara pa na lënë kohë të mësojmë si jetohet? Prej se kishim pafuqi për të vënë pikat mbi i së kaluarës?
Përballjen me gabimin e shoh në një linjë me ballafaqimin tim me humbjen. Teksa mendoj vitet ’90, apo më thellë vitet ’80, kur edhe merrte trajtë formimi im, nuk prirem nga malli restaurues, të rivajtoj terrin e viteve nën diktaturë, apo të digjem prapë në flakën e viteve në tranzicion, rrekem thjesht të reflektoj, të shikoj e të orientohem përpara.
E thashë, ne kishim jetuar gjatë me ëndrrën e fitores dhe e prisnim të vinte e plotë, e menjëhershme, me triumf. Kështu, rrënuam një digë tjetër, atë të gabuarën, që e kishim ngritur e përfytyruar vetë e, pastaj u habitëm përse pas shkallmimit, uji nuk rrodhi. Ndërsa, diga tjetër mbetej aty e prej të çarave të saj mezi rridhnin bulëza e rrëkeza uji.
Na mungon forca e reflektimit. Shohim vetëm gurët e dukshëm në sipërfaqen e një rrjedhe, që kanë etiketat e fitoreve dhe humbjeve, hidhemi mbi ta për të kaluar lumin, pa u kujtuar që këtë rrjedhë e kemi bërë me këmbët në ujë.
-Makthi juaj më i madh është të ndjekësh jetën, pa mundur të marrësh pjesë në të. Kjo kohë e gjatë izolimi, frike për të ardhmen, por qoftë edhe për këto javë, të kaluara me privime lirie, të pajetuara në kuptimin e jetës që njihnim, si kanë qenë për ju?
Nuk ka qenë sigurisht ndonjë largim i madh nga vetja. Jam përpjekur të integroj pjesë të përvojave të mija me të tashmen dhe kam shkruar një roman të ri, në tre javë. E kam titulluar ‘Një prani në ikje’. Të ndjekësh jetën, këtë prani që ikën edhe me mundësinë më të vogël të pjesëmarrjes në të, është një sfidë që ia vlen të pranohet, është e vetmja.
Nuk besoj se duhet të kemi frikë nga e ardhmja, ne do përshtatemi për bukuri dhe do gjejmë përmes modeleve të reja, në një rrafsh të ri simbolik, atë mekanizmin për të organizuar ekzistencat tona humane. Do të na duhet mbase ti japim lirisë një kuptim të ri. Le ta shohim.
-Patëm besuar se liria është gjithçka dhe e shenjtë. Papritur, kjo u përmbys dhe ne nisëm të besojmë, se privimi i lirisë na shpëton, na mbron. Konceptet tona u përmbysën dhe në këtë kohë të gjatë që ne vijojmë të jemi përmbys dhe pothuaj të pafuqishëm, a ka një mësim të madh që mund të nxjerrim?
Me sa duket, ajo ideja për të fshirë kufij, kombesh, gjuhësh, racash, edhe kufij të tjerë të panumërt identitarë, është realizuar në një drejtim që nuk e prisnim, në shërbim të një globalizmi të pafre. Liria u tret, humbi, u bë një magmë pa caqe, pa asnjë mundësi për ta përcaktuar.
Kufijtë vihen për të parë, ndalesat janë për të reflektuar. Edhe liria me sa duket e ka shenjtërinë e vet në perceptimin e caqeve, kufijve.
Duket paradoks, por ekzistenca, qoftë edhe e lirisë, vjen kur ajo përvijohet qartë. Njeriu është qenie shoqërore e në shoqëri e gjen zgjidhjen, edhe përmasën e lirisë që i bën të mundur për të shkuar përpara.
