12:50 | 07/03/2025

Për cilën PARAJSË bëhet fjalë?

Njerëzimi dhe popujt ndër vite kanë pësuar goditje tragjike të cilat vijnë për arsye e shkaqe nga më të ndryshmet. Dhe tronditja e thellë si një vullkan sjell shkatërrim, çrrënjosje, braktisje, ikje të shoqëruara nga plagë që rrjedhin dhimbje të vazhdueshme. Këto gjendje krijojnë burime të pashtershme për artin në të gjitha fushat e tij. Ato mbeten bashkëkohore në çdo epokë kur në qendër të tyre kanë njeriun dhe mënyrën se si ai e përjeton rrugëtimin e tij në këtë botë. Këto vepra arti shpesh dalin nga vetvetja për të marrë forma të reja leximi dhe interpretimi nga breza të ndryshëm, në vende dhe epoka të ndryshme. I tillë është edhe romani «Këtu është parajsa» i Kristina Frangeskakit, sjellë në shqip nga Eleana Zhako, për të na sjellë të gjithëve sot këtu, pas nëntë vjetësh nga botimi në greqisht i librit.

Shpesh një libër mund të ketë një histori të thjeshtë në dukje, të njohur, të zakonshme. Mund të duket e përsëritur në motivet dhe çështjet që prek, por ajo që e bën të veçantë dhe të pazëvendësueshëm është këndvështrimi i zgjedhur i autorit, mënyra si e tregon, si përjetohet gjithçka, në cilat çaste të jetës së heronjve përqendrohet rrëfimi , ku vendoset ngjarja, cilët janë personazhet e saj, dhe sigurisht, format e përzgjedhura në funksion të së tërës.

Dhe mbajmë në duar librin me fabulën e mirënjohur për ne: një familje shqiptare e viteve të paskomunizmit dhe shkatërrimit ekonomik të vendit nga bankat e gënjeshtërta piramidale, që emigron në një vend tjetër, në Greqi, duke shpresuar për një jetë më të mirë. Një plagë që në çdo epokë, në çdo cep të botës do të jetë njëlloj. Një brez i tërë që detyrohet të harrojë veten për të mbijetuar. Secili nga ne mund të tregojë për një përvojë apo një histori të tillë, të jetuar a të dëgjuar, dhe jam e sigurt që nuk do të mjaftojë, jo një natë dimri, por as një dimër i tërë me netët e tij të gjata. Secili nga ne te ky libër, do gjejë vetveten në një pjesë të librit, në një ngjarje, në një personazh, në një përjetim, në një thënie, në një fjali, në gjithë këtë histori mbështjellë me dhimbjen therëse të kësaj familjeje.

Të gjejnë veten lexues të ndryshëm te një vepër letrare është arritje, e aq më tepër që ky libër është shkruar jo «.. nga tanët ..», siç thuhet shpesh nga personazhet e kësaj historie, por nga një shkrimtare greke e cila mbarti peshën e vuajtjeve të këtyre njerëzve që jetuan pranë saj, për ta pikturuar me vërtetësi në radhët e këtij libri duke përcjellë ndjesi dhe përjetime të thella.

Autorja i ka vendosur ngjarjet në një ishull, në ishullin e saj. Besoj, aspak e rastësishme. Në një libër sado e trilluar të jetë historia e tij, autori vë diçka nga vetja, elemente përjetimesh, personazhe që mund t’i ketë njohur diku, vende në të cilat ka jetuar, duke i ndërthurur me vërtetësinë artistike të historisë së librit.

Ky libër, i pari për të rritur i autores, me rrëfim të shtruar për rrugëtim heronjsh me çiltërsi dhe sinqeritet fëminor, që shpresojnë dhe ëndërrojnë pafajësisht, që luftojnë për më të mirën, me fillin e butë të dashurisë që i lidh fort me njëri-tjetrin, është një libër që përcjell natyrshëm mesazhe, ndjenja dhe emocione që rrjedhin lirshëm. Një libër që është akoma aktual, e do jetë gjithmonë, për sa kohë do ketë ikje, mërgime dhe mërgimtarë në këtë botë të trazuar.

«Hera e parë që shihja të vdekur nga afër». Kështu fillon libri me vdekjen dhe ritualet që e shoqërojnë atë, të cilat tregohen nga i vogli i kësaj familjeje. Rrëfimi i vdekjeve, kjo barrë e rëndë vihet mbi supat delikatë të një fëmije, për t’u dëgjuar nga zëri i tij i pafajshëm. Dhe pastaj ikja. «Vendimin e morëm brenda një pasditeje. Pasditen që humbën paratë e njerëzve. U mbush rruga me zëra e uturima të zgjatura».

Në radhët e këtij libri depërtova në botën e një fëmije të ndrojtur, të mbyllur fillimisht në vetvete që e hasim çdo ditë në udhën tonë. Njeriu gjithmonë përpiqet të fshehë dobësitë dhe dëshirat e tij, aq më tepër te një vend larg vendlindjes, me një botëkuptim tjetër ku është i shenjur me vulën: I HUAJ, ku muret e izolimit e mbështjellin gjatë, shpesh deri në dëshpërim/ απόγνωση – siç thotë edhe i vogli ynë. Një fëmijë që percepton botën ndryshe nga ne, e pranon me tone të ulëta dramatike, që sfidon me zgjuarsinë dhe punën këmbëngulëse, që bën përpjekje të jashtëzakonshme për të qenë i fortë në çaste vendimtare, për të përballuar peshën e rëndë të jetës, duke i dhënë fund hap pas hapi fëmijërisë, për të nisur të përpjetën e pjekurisë. Ai na mëson se humbja nuk ka vetëm forcë shkatërruese tek njeriu, ajo shpesh i nxjerr atij në pah dashurinë e fshehur në të përditshmen rutinë, bën të vërshojnë fjalë të ëmbla dala nga shpirti, për të thënë ato që nuk mundi ose nuk diti t’i thotë më parë, kur njeriu i tij ishte aty pranë. Ai fëmijë na mëson se jeta dhe mendimet tona janë bashkudhëtarë me të humburit tanë duke i pasur gjithmonë pranë me një tjetër mënyrë, me një tjetër formë.

Te ky libër, unë personalisht një mësuese dhe edukatore e emigruar në këtë vend, e ndjeva këtë histori shumë të afërt, si të jetuar. Komunikova aty me një mësues matematike, i cili më pëshpërit në vesh «..ëndrrat e mia janë të thjeshta. Shkolla ime, nxënësit e mi, shkumësi…». Ai vështirësohet të vështrojë në dritarëza të tjera mendimi, dilemat e tij e torturojnë, ngjajnë me një thikë të mprehtë dytehëshe, lufton me krenarinë e plagosur, por në bllokun e tij «Mbizotëronin pikëçuditjet dhe shumë pika të vogla bashkë, çka tregonte që diçka donte të thoshte, por nuk e thoshte».

Bashkërenda me një mësuese rusishteje kur ëndrrat, dëshirat dhe synimet e saj priten dhe ndjekin një rreze shprese për më të mirën e familjes së saj. Ajo vetësakrifikohet dhe mbetet e fortë për të ecur përpara. «Mami është me këmbë në tokë», thotë i vogli i saj. Ajo lufton vetminë dhe boshllëkun brenda vetes duke krijuar në heshtje lidhje me lulet, me pemët, komunikon me zogjtë, me tasat e saj të kosit që i bëjnë shoqëri në çastet e saj të shurdhët. Tasat, sa element i thjeshtë, i përditshëm, i parëndësishëm, por sa dhimbje fshihet pas tyre. Marrëdhënia me kafshët dhe zogjtë është më e thjeshtë, më e lehtë. Me ta e ndajmë më lehtë dhimbjen, ankthin, vetminë, rrahjet e zemrës. Po me njeriun, me atë pranë nesh, me bashkëpunëtorin, me komshiun, me bashkudhëtarin, a ndodh e njëjta gjë? Ajo i shkruan letër të shoqit, por nuk mundet t’i shkruajë ato që i dëshiron zemra, për ndjenjat e saj, për marrëdhëniet njerëzore, por «..për ato që shkruhen… të tjerat të vijë t’i shohë vetë», thotë. Si mund t’i shkruajë për njerëzit, njeriut të jetës, të munguar nga jeta e saj? Në monologët e saj ai është i paemër, i papranishëm, i largët, përtej detit. Nuk ia përmend emrin kur na tregon për letrat e saj, për t’ia thënë, vazhdimisht e vazhdimisht me zë të lartë, kur ai nuk do jetë më në këtë jetë, por do të kapë parajsën. Sa dhimbje!

Ndër gjetjet artistike më të goditura që e bën tepër reale dhe të prekshme historinë në libër, mund të përmend rrëfimin në vetën e parë, jo nga vetë autori-rrëfimtar, por nga tre personazhe të moshave të ndryshme, pjesë të të njëjtës familje, të cilët plotësojnë pazëllin e kësaj historie. Të tre personazhet flasin për veten dhe të tjerët, për atë që ndodh, të tregojnë kujtimet e tyre, sfidat në jetën e tyre të re, të bëjnë të përjetosh bashkë me ta ndjenjat e tyre, gëzon bashkë me ta, hidhërohesh bashkë me ta, lufton për vendimet e marra në çaste kritike. Pra, distanca lexues-personazh bëhet më e afërt dhe gjithashtu kemi një këndvështrim të shumanshëm brezash, duke zënë pjesën më të madhe i vogli i trios.

Karakteristikë e veçantë është rrëfimi jolinear, i cili të bën të rilexosh e përjetosh me tjetër dritëhije atë që tashmë e di, atë që ka ndodhur.

Tregohet me fjali të shkurtra, të cilat i japin ritëm prozës së këtij libri. Fjali të thëna shpejt që rendin me hapat e nxituar të asaj që ndodh. Fjali që nuk thuhen të plota, lihen si përgjysmë, sepse «Fjalët, nëse thuhen, mund të jenë të ashpra, më të ashpra nga ç’ përllogarisje kur bëheshe gati t’i nxirrje nga goja, ose mund të jenë të buta, kaq të buta, sa s’të lënë asnjë mbresë»

Sot ky libër është në duart tona shqip, i përkthyer mrekullisht nga Eleana Zhako.

Përkthyesi e pasuron një vepër të shkruar me gjuhën e pasur që përdor, duke i dhënë rëndësi çdo qasjeje, sepse gjuha është pasqyrë e një populli në kulturë, histori, mendësi e botëkuptim. Ai duhet ta bëjë një vepër të shkruar të rrjedhë natyrshëm në gjuhën e re, të rilindë duke u bërë një me të, si të ishte shkruar qysh në fillim në atë gjuhë. Duhet t’i japë karakter të ri, pa humbur atë fillestarin.

Thuhet se një libër është mirë ta lexosh në gjuhën e origjinalit, nëse e njeh atë gjuhë. Unë i kisha të dyja, edhe në shqip, edhe në greqisht. Megjithëse i di të dyja gjuhët, zgjodha atë në shqip. Dhe sinqerisht, duke e lexuar të përkthyer në shqip, asnjëherë nuk u ndjeva se ky libër nuk është shkruar në shqip, nuk është menduar në shqip. Ritmi dhe rrjedha e gjuhës së tij më bënë të mendoj se përkthyesja Eleana Zhako nuk është thjesht përkthyese, ajo ka vënë veten në rolin e shkrimtares. Për të shkruar gjuhën e përkthimit ka menduar shqip, si heronjtë e librit, ka gërmuar thellë në pasuritë gjuhësore dhe frazeologjike të shqipes.

Po ju sjell disa copëza nga shumë e shumë të tilla ku shqipja është shqip dhe jo thjesht e përkthyer.

Një më një i zgjodha fq.19; si kurrë tjetër herë fq.12; i paqtë fq.13; Jam tretur nga ankthi/ ç’muajsh zeza/ më rrinin gatitu/ mblidhe veten fq.14; çmimet janë në qiell fq.16; ngrinin në këmbë dynjanë/ që shkuan e vanë fq. 21; kush çante kokë fq.23; Xham e bëra fq.27; merr vesh fq.32; Na kishte rënë dielli në kokë fq.44; “Më lumtë,” fq.55; Është bërë zhivë fq.65; si sojleshë fq.68; Më hipi gjaku në kokë fq.70; ta ulja .. hundën fq.117, etj, etj.

Dhe po e mbyll, me kulmoren e cilësisë përkthyese, me titullin e librit. Ai del nga vetë kjo histori, nga heronjtë e saj, nga brendia e librit. Duke mbartur metaforën e thellë të origjinalit, «Πιάνεις χώμα», rindërton mbi të njëjtat baza figurative titullin «Këtu është parajsa» _