Nacionalizmi shqiptar ka lindur si nevojë për ta kundërshtuar atë serb, grek dhe bullgar. Por, nacionalizmi shqiptar kulmin e zhvillimit e ka arritur kur u konfrontua me ideologjinë turkiste të cilin e sollën xhonturqit. Shqiptarët nuk shihnin arsye të jetonin në një shtet ku turkizmi do ta zëvendësonte otomanizmin. Ky fakt paraqitet në këtë kapitull:
Kundër-Revolutioni: Nacionalizmi shqiptar kundër nacionalizmit turk
Kongresi i Manastirit e inicioi konfliktin në mes shqiptarëve nacionalistë dhe xhonturqve, të cilët aktivitetin rreth zhvillimit të gjuhës shqipe e shihnin si mënyrë të përparimit të nacionalizmit shqiptar. Në fakt, nga ky moment nacionalistët shqiptarë nuk ishin në luftë vetëm me otomanizmin, por ballafaqoheshin edhe me një formë të re të nacionalizmit në formë të turkizmit.
Siç dihet, lëvizja xhonturke ishte themeluar si organizatë multi-etnike që e kishte otomanizmin si ngjitës të përshtatshëm për anëtarët e saj. Në këtë aspekt, udhëheqësit e Komitetit Qendror të Xhonturqve u munduan që t’i bënin për vete intelektualët shqiptarë, por shumica e tyre e refuzuan idenë për arsye se brenda otomanizmit e shihnin prezencën e turkizmit, i cili synonte që ta dominonte lëvizjen.
Që nga fillimi, lëvizja xhonturke shfaqi një prezencë të ideve nacionaliste turke dhe kjo ishte arsyeja që disa shqiptarë nacionalistë, përfshirë Ismail bej Qemalin, kurrë nuk bashkëpunuan plotësisht me xhonturqit ose bashkëpunuan në situata të rralla dhe me rezerva e dyshime. Nacionalistët turq ia dolën që pas Kongresit të Parisit (1902) ta merrnin rolin udhëheqës në këtë organizatë. Ahmed Riza, udhëheqësi i xhonturqve, gjithnjë e më shumë e zëvendësonte termin ‘otoman’ me ‘turk’ dhe ky fakt edhe më tutje e zhvendosi vëmendjen nga nacionalizmi otoman në atë turk. Kah fundi i vitit 1908 lëvizja xhonturke kishte kaluar nëpër këtë transformim dhe në proces e ndryshoi politikën e saj, e madje edhe simbolet bëheshin gjithnjë e më shumë turke.
Si rezultat i kësaj rritje të turkizmit, puna e Sami Frashërit në definimin e kombit si ‘kategori etno linguistike, e bazuar në racat e lashta historike’ u bë gjithnjë e më shumë atraktive për nacionalistët shqiptarë. Frashëri bëri thirrje për ringjalljen e veprave letrare të priftërinjve shqiptarë që ishin shkruar me alfabet latin të kohës që përfshinte periudhën mes shek. XV dhe XVII. Në këtë vrull ai e vlerësoi punën e Pjetër Bogdanit si të rëndësishme dhe ‘të shkruar në gjuhë letrare shumë të pastër’, e cila mund të konsiderohej si ‘bazë e gjuhës [shqipe]’.
Frashëri, po ashtu, e influencoi Yusuf Akçurën (1876-1939), i cili ishte duke punuar në zhvillimin e nacionalizmit turk. Frashëri dhe Akçura besonin se popujt etno-linguistik ishin në konflikt me njëri tjetrin dhe se duhet të luftonin për mbijetesë. Kjo teori, e cila ishte bazuar në ‘kuptimësinë proto-darviniane’ e refuzonte otomanizmin, duke e cilësuar si një ideologji të vjetruar e dalë mode. Duke kontribuar më tej në teorinë e ideologjisë nacionale në terma etno-linguistik, Licursi ka shkruar:
“Akçura dhe Frashëri avokuan për një nocion më ekskluziv të identitetit kombëtar, të konceptuar më shumë se ndonjëherë në otomanizëm, për arsye se për ta ky ishte opsioni i vetëm i parashikuar përballë trendeve strukturore ideologjike dhe kërcënimeve akute të lëvizjeve nacionaliste në kufijtë e tyre. Kjo bëhej për ta mbajtur hapin me Evropën dhe nacionalizmin gjithnjë e më kërcënues në kufijtë otoman. Prandaj, shqiptarët dhe turqit kishin nevojë të adoptonin strategji të ngjashme nacionaliste për të mbijetuar si kombe, madje edhe nëse kjo do të thoshte se duhej braktisur otomanizmin dhe perandorinë si të tillë”.
Edhe pse është shumë e mundshme që Frashëri dhe Akçura dëshironin marrëdhënie paqësore në mes shqiptarëve dhe turqve, idetë e tyre qonin në një konfrontim të paevitueshëm në mes këtyre dy nacionaliteteve. Por, ekzistonte një pikë për të cilën këta dy ideologë nuk pajtoheshin. Frashëri avokonte për një Shqipëri autonome ose të pavarur, kurse Akçura insistonte se turqit mund të akomodoheshin në shtetin otoman, duke aplikuar qëllimet dhe idetë turkiste, duke mos e refuzuar religjionin islam. Pasi që religjioni për shqiptarët nuk ishte faktor unifikues, Frashëri promovonte nacionalizmin sekular shqiptar, por, siç ka deklaruar Keiser, që të dy këto ideologji vazhduan ta ‘minojnë nocionin e shtetësisë [qytetarisë] otomane’.
Nuk është e qartë nëse Akçura dhe ideologët tjerë turq i konsideronin shqiptarët si komb që mund ta përqafonte ideologjinë pan turke, por dihej se nacionalistët shqiptarë nuk e kishin ndërmend që të merreshin me ide të tilla. Ky zhvillim teorik pati ndikim në marrëdhëniet e nacionalistëve shqiptarë me ata turq dhe kjo erdhi në pah gjatë debateve në Parlamentin otoman. Edhe para se të mbaheshin zgjedhjet dhe para se të mbahej Kongresi i Manastirit, mardhëniet në mes shqiptarëve dhe xhonturqëve kishin filluar të keqësoheshin.
Kreu i xhonturqve ishte bërë faktor dominant në politikën otomane pas revolucionit që shënoi një ndryshim të fuqishëm në organizimin e elitave të shumë grupeve etnike në Perandorinë Otomane. Elita konservative shqiptare kishte përfituar nga regjimi i sulltanit. Por, revolucioni xhonturk e ndryshoi këtë situatë duke i zëvendësuar konservativët me një elitë intelektuale nacionaliste, siç ishte Hasan Prishtina (1873–1933), Mufid Libohova, Nexhib Draga dhe disa tjerë. Në lidhje me këtë ndryshim, Hanioglu ka shënuar:
“Të gjithë këta synonin bashkimin e shqiptarëve të të tri besimeve nën flamurin e Skënderbeut dhe bënin thirrje për reforma në dobi të shqiptarëve”.
Duhet vënë re se nacionalizmi shqiptar dhe lëvizja xhonturke kanë qenë ideologji elitare dhe nuk krijuan ndikim të shpejtë apo të rëndësishëm te masa. Turbullirat në Shqipërinë veriore filluan menjëherë pas revolucionit xhonturk dhe nuk kishin të bëjnë me nacionalizmin. Një raport diplomatik britanik tregon se kushtetuta e kthyer nuk ishte as ‘dy javë e vjetër’ kur Portës iu desht t’i dërgonte trupat ushtarake në Kosovë për ta shtypur ‘lëvizjen reaksionare’ të Isa Boletinit. Boletini, së bashku me një grup konservativësh, ishte i vendosur për t’i luftuar xhonturqit, për shkak se kishin frikë se do t’i humbnin beneficionet që ua kishte dhënë sulltani. Shqiptarët nacionalistë, në këtë rast, e morën anën e Portës apo të xhonturqve, sepse dëshironin që t’i hiqnin qafe konzervativët që ishin bërë pengesë jo vetëm për Portën, por edhe për idetë nacionaliste shqiptare. Boletini, së bashku me konservativë tjerë, siç ishin Hasan Budakova, Hasan Shllaku dhe Rrustem Kabashi, u ngritën kundër xhonturqve në nëntor të vitit 1908. Ata e përzunë pushtetin gjyqësor, policinë dhe pjesën tjetër të administratës dhe deklaruan se nuk e pranonin kushtetutën. Një forcë e konsiderueshme ushtarake u dërgua në Kosovë dhe lëvizja e tyre u shtyp shpejt.
Isa Boletini, edhe pse ishte konservativ dhe otoman i flaktë, po bëhej hero, thjeshtë vetëm për shkak se shihej si luftëtar kundër xhonturqve, të cilët, në këtë kohë, u kthyen kundër nacionalizmit shqiptar. Aty ku shqiptarët nacionalistë dhe xhonturqit nuk mund t’i ‘shisnin’ idetë e tyre, për shkak se shumica dërmuese e popullatës ishte analfabete, Isa Boletini rekrutonte luftëtarë me të madhe kundër Portës. Prandaj, udhëheqësit shqiptarë nacionalistë nuk kishin rrugëdalje tjetër pos ta kooptonin Boletinin në radhët e tyre dhe të provonin që ta përdornin për qëllimet e tyre. Në vitet që do të vinin, Boletini u bë komandant i kryengritësve shqiptarë që luftuan për autonomi e më vonë për pavarësi dhe ku Kosova dhe Maqedonia u bënë fusha të betejeva.
Kjo situatë e rëndë në Vilajetin e Shkodrës e detyroi një delegacion të shqiptarëve, të përbërë nga myslimanët dhe katolikët, që të shkonin në Selanik për t’u ankuar te kreu i xhonturqve, por në diskutimet e tyre nuk pati mirëkuptim të ndërsjellë për situatën. Pati probleme edhe me shqiptarët që u kthyen nga ekzili e që ishin xhonturq. Njëri prej tyre ishte Ibrahim Temo apo xhonturku numër një, i cili u befasua kur u kthye në vendlindje. Kur Dervish Hima, po ashtu xhonturk dhe intelektual nacionalist i njohur shqiptar, u kthye nga ekzili, mbajti një fjalim në banketin që xhonturqit kishin organizuar për nderë të tij. Hima tha se ‘shqiptarët kurrë nuk do të bashkohen me turqit’. Të nesërmen u arrestua.
Ndërkohë, problemet në Maqedoni dolën sërish në sipërfaqe. Organizata e Brendshme Bullgare e Vilajetit të Manastirit mbajti një kongres për të kërkuar ‘autonomi për tërë Maqedoninë’, por deklaroi se do ta pranonte integritetin e Perandorisë Otomane. Kjo iniciativë bullgare shkaktoi brenga në mesin e udhëheqësve shqiptarë. Kjo ishte për arsye se shqiptarët nuk konsideroheshin element i rëndësishëm në Maqedoni. Vështirësitë po grumbulloheshin dhe xhonturqit, por edhe shqiptarët nacionalistë, shpresonin se problemet e tyre do të zgjidheshin në parlament, në mënyrë demokratike.
Në shtator 1908, një officer britanik, së bashku me dy heronjtë xhonturq shqiptarë, Enver dhe Nijazi beun, i bënë vistër zyrtare Selanikut me një karrocë që pritej me brohoritje nga turma e njerëzve. Duke qenë i vetëdijshëm për problemet me të cilat ballafaqoheshin grupet etnike apo nacionalitetet e Maqedonisë, Enver beu kërkoi nga turma që ajo ta përkrahte komitetin e xhonturqve, duke mos paraqitur pengesa dhe që të ‘presin që asambleja apo parlamenti t’i zgjidhë problemet e tyre’. Ai shtoi se ‘komiteti i xhonturqve ishte një trup’. Zgjedhjet dhe parlamenti do të vërtetonin se situata ishte ndryshe. Para se të mbaheshin zgjedhjet, komiteti i xhonturqve e paraqiti programin e vet politik, i cili dukej se ishte i përcaktuar për otomanizëm, por në realitet po e promovonte më tej turkizmin. Programi i tyre politik zbuloi se turqishtja do të bëhej gjuhë zyrtare e perandorisë. Ky ishte një plan që pati ndikim negativ ndaj shqiptarëve dhe ndikoi që gjuha shqipe të sulmohej nga udhëheqësit e xhonturqve.
Debatet e mbledhjeve të para të Parlamentit otoman sollën në sipërfaqe kundërshtimet e atyre deputetëve që dëshironin të diferencoheshin nga nacionalitetet tjera apo etnitetet për shkak të gjuhës, kulturës, religjionit dhe rëndësisë historike. Ata e shihnin këtë veprim si mënyrë të avancimit të ideologjisë së tyre nacionaliste, pasi që kjo ishte e rëndësishme për përfaqësuesit nacionalistë të shqiptarëve, grekëve, bullgarëve dhe maqedonasve për të vërtetuar se ata jo vetëm që dalloheshin nga njëri tjetri, por, mbi të gjitha, nuk ishin turq. Nga kjo, Parlamenti otoman u bë platformë për shprehjen e lëvizjeve nacionaliste të perandorisë.
Debatet më të flakta dhe gjuha më e ashpër që u përdor në parlament, ishte ndërmjet shqiptarëve dhe atyre qe e konsideronin veten otomanë apo turq. Deputeti shqiptar, Mufid Bey Libohova (1876-1927), më vonë ministër i Jashtëm i Shqipërisë, e përdori fjalën Arnavutlar (shqiptar) kur foli në parlament. Në atë moment Ahmed Riza, kryetari i parlamentit, e ndërpreu Libohovën duke bërtitur: Arnavutlar Yok. Hepimiz Osmanliyiz (Nuk ka shqiptarë. Të gjithë jemi otomanë). ‘Var, efendem, var!’ (Ka zotëri, zotëri, ka!), u përgjigj Libohova, së bashku me deputetët tjerë shqiptarë, të cilët u ngritën në këmbë për të protestuar kundër Rizës. Fraza “Ka zotëri, zotëri, ka!” u popullarizua dhe u bë slogan që u përdor nga nacionalistët shqiptarë.
Në fillim të vitit 1909, xhonturqit filluan të vepronin kundër rezultatit të Kongresit të Manastirit. Pasi që xhonturqit ishin kundër alfabetit latin të shqipes dhe përdorimit të përgjithshëm të kësaj gjuhe, ndërmorën masa që t’i bindnin shqiptarët për t’iu kthyer shkronjave otomane. Me 4 shkurt 1909, në një teqe të bektashinjve në Tepelenë, xhonturqit organizuan një mbledhje. Me qëllim që të merrnin përkrahjen e shqiptarëve, xhonturqit u paraqitën si garantues të integritetit territorial të Shqipërisë kundër tendencave ekspansioniste greke. Për befasi të xhonturqve, e vetmja pikë që udhëheqësit shqiptarë kërkuan ta diskutonin, ishte autonomia e katër vilajeteve shqiptare. Në fund, organizatorët e kësaj mbledhjeje nuk e aprovuan këtë kërkesë. Mbledhja u mbajt në kushte sekrete dhe britanikët, të cilët nuk kishin përfaqësi diplomatike në jug të Shqipërisë, nuk kishin informata në lidhje me agjendën dhe rezultatin e kësaj mbledhje. Lamb, konsulli britanik në Selanik, kërkoi informata nga Stranieri, konsulli Italian në Prevezë. Kur Lamb i mori informatat, veprimet e shqiptarëve i interpretoi si nacionaliste dhe shtoi:
“Ata [shqiptarët] janë duke vepruar me të gjitha mjetet dhe fuqinë që kanë, përfshirë edhe formimin e grupeve [të armatosura], për të krijuar efekt në ‘shqiptarizimin’ e popullatës së krishterë”.
Nuk është e qartë se çka ka menduar Lamb me ‘shqiptarizimin’ e të krishterëve, por mund të supozojmë se ai ka dashur të shpjegojë se shqiptarët nacionalistë vepronin kundër procesit të helenizimit të popullatës ortodokse shqiptare. Megjithatë, ishte e sigurt se kuvendi në Tepelenë sërish vuri në pah problemin që ekzistonte në mes shqiptarëve dhe xhonturqve. Pozita politike e udhëheqësve shqiptarë i zbehu iluzionet e xhonturqve dhe i ktheu në skenë ‘implikimet dhe veçantitë e çështjes.’
Demokracia parlamentare otomane nuk bëri përvojë as tre mujore kur pakënaqësitë ndaj xhonturqve në Stamboll u bënë publike dhe u rritën në mënyrë masive. Nga të gjitha nacionalitetet, më të pakënaqurit ishin shqiptarët, të cilët tashti ishin bërë cak i politikës anti-shqiptare të xhonturqve. Gjatë muajit mars u rrit fushata e shtypit kundër xhonturqve. Një nga armiqtë e përbetuar të xhonturqve u bë gazeta Serbesti. Kryeredaktori i kësaj gazete ishte një shqiptar që quhej Hasan Fehmi Beu (1874-1909) dhe i cili u vra me 6 prill nga një oficer xhonturk me porosi të udhëheqësve të kësaj organizate. Fehmi Beu u vra në rrethana të ngjashme dhe me siguri për të njëjtën arsye, siç ishte vra edhe një shqiptar tjetër i quajtur Ismail Mahir Pasha. Më shumë se 5000 veta morën pjesë në varrimin e Fehmi Beut dhe shprehën hidhërim të madh kundër veprimeve të xhonturqve që ishin drejtuar kundër lirisë së shtypit. Në mesin e kësaj mase nuk kishte vetëm shqiptarë, por kishte shumë deputetë liberalë, klerikë myslimanë dhe një numër i madh i studentëve të teologjisë. Agjitacioni nuk përfundoi me funeralin, por vazhdoi ta manifestojë indinjatën me regjimin. Shumë prej tyre kërkonin hakmarrje, e cila gjë shërbeu si shkak për ngjarjet e ardhshme. Vrasja e Fehmi Beut mund të merret si pasojë e veprimit anti-shqiptar, por popullata e gjerë në Stamboll, shumica konservative dhe religjioze, e mori vdekjen e tij si shkas për të lancuar kundër-revolucionin.
Komiteti i xhonturqve shprehu armiqësi të hapur edhe ndaj Ismail Qemalit dhe deputetëve tjerë. Nga frika që kishte ndaj shqiptarëve, ky komitet e zhbëri Gardën Perandorake ku shërbenin shqiptarët dhe deklaroi se një vendim i tillë ishte marrë, pasi që ekzistonin informata se Garda po planifikonte vrasjen e Ahmed Rizës dhe përkrahësve të tij. Në realitet, komiteti i xhonturqve këtë e bëri me qëllim që ta zhvishte sulltanin nga pushteti dhe ta dobësonte influencën shqiptare në pallatin perandorak. Garda Perandorake ka qenë institucion shumë i rëndësishëm i shqiptarëve në Stamboll, kështu që zhbërja e saj ishte goditje e rëndë për shqiptarët. Prandaj, ky veprim kontribuoi si shkak shtesë që shqiptarët t’i bashkoheshin lëvizjes kundër-revolucionare e cila kishte filluar të vepronte.
Me 13 prill, një njësit i ushtarëve shqiptarë, me siguri duke vepruar nën kërkesën e Ismail bej Qemalit, e zaptoi ndërtesën e parlamentit. Një grup i deputetëve, i dominuar nga Ahrari dhe eksponentët religjiozë, që po ashtu u njoh me emrin grupi kundër-revolucionar, u mblodhën në parlament dhe, të udhëhequr nga Ismail beu, paraqitën kërkesën që përmbante gjashtë pika. Pika e parë dhe e katërt përmbanin kërkesën esenciale: 3. Ahmed Riza, kryetari i Parlamentit, duhej të shkarkohej dhe të zëvendësohej nga Ismail beu; 4. Të largohen nga Stambolli anëtarët udhëheqës të komitetit të xhonturqve.
Sidoqoftë, ky ishte momenti që kërkonte angazhimin e Enver dhe Nijazi Beut për të mbrojtur regjimin dhe kushtetutën, për të cilën kishin kontribuar që ta kthenin para disa muajve. Dy bejlerët i mobilizuan trupat dhe vullnetarët shqiptarë dhe iu bashkuan Armatës së Tretë në Selanik që udhëhiqej nga Mahmud Shefket Pasha, ish valiu i Kosovës. Me 24 prill, trupat kushtetuese me 20 000 ushtarë të rregullt dhe 15 0000 vullnetarë, hynë në Stamboll. Pasi që Ismail beu kishte luajtur rol prominent në kundër-revolucion, komiteti i xhonturqve e akuzoi për ‘të vetmin përgjegjës kryesor për kundër-revolucion’ dhe kërkoi kokën e tij. Sikur edhe më parë, Ismail beu iu drejtua miqve të tij për ndihmë, ambasadës britanike dhe dinastisë Khedive. Këta e evakuuan shpejt Ismail beun në Greqi, por ai u kthye pas disa javësh kur parlamenti filloi punimet dhe ai mori sërish rolin udhëheqës të opozitës.
Kundër-revolucioni dhe evakuimi i Ismail beut në Greqi nxori në shesh një problem që ekzistonte në mes shqiptarëve konservativë dhe udhëheqësve nacionalistë dhe i cili ishte vërejtur nga një diplomat britanik, i cili i kishte monitoruar lëvizjet dhe aktivitetet e Ismail beut. Konsulli britanik në Selanik raportoi se një delegacion i shqiptarëve konservativë, kur u pa se kunder-revolucioni po dështonte, kishte shkuar në këtë qytet për t’u takuar me prijësit xhonturk. Konservativët kërkuan të sigurohen se sulltanin dhe Ismail beun me liberalët e tij që kishin udhëhequr kundër-revolucionin, nuk do t’i gjente ndonjë e keqe. Në anën tjetër, shqiptarët nacionalistë dhe anëtarët xhonturq, kishin frikë se Ismail beu e kishte ndërmend që të udhëtonte nëpër Shqipëri për të organizuar një kryengritje.
Aktivistët politikë të Klubit Bashkimi në Manastir, në mesin e tyre edhe Mit’hat Frashëri, i dërguan telegrame të gjitha klubeve shqiptare në jug, duke kërkuar nga patriotët shqiptarë që të ishin të vëmendshëm ndaj aktiviteteve të Ismail beut dhe të mos i merrnin parasysh sugjerimet e tija. Konsulli britanik shkroi se udhëheqësit nacionalistë shqiptarë në këtë kohë e konsideronin Ismail bej Qemalin si ‘individ të dëmshëm e të neveritshëm, i cili e kishte lejuar veten që të shoqërohej me armiqtë e vendit të tij.’ Më tutje, nga raportimet e konsullit Lamb, të dërguara në Londër, shihet se Ismail beu kishte provuar ta kapërcente kufirin e Greqisë për të hyrë në Shqipëri, por kishte hequr dorë me siguri nga frika që trupat otomane ishin përforcuar me ushtarë dhe vullnetarë shqiptarë që ishin mobilizuar për bllokimin e aktiviteteve të tij..
Për t’u bërë pjesë e grupit të “Gazeta Diaspora Shqiptare” mjafton të klikoni: Join Group dhe kërkesa do t’ju aprovohet menjëherë.
