U zgjova herët dhe fill u zgjata e vështrova përtej dritares. Buzëqesha dhe u ngjetha nga një ndjenjë e ëmbël gëzimi. Prej vitesh nuk e kisha ndier zgjimin në një nga ditët e para të verës në Macukull. Zgjimet pranverore në këtë vend që e dua aq shumë, i kam provuar që në fëmijëri. Janë të mrekullueshme. Seç kanë një qetësi disi të pazakontë. Të bëhet se ajo përcillet gjithë magji prej flladit që vjen grykave përreth.
Dola jashtë dhe kërkova hallë Zojën. Mund të zgjohesh herët, por jo para saj. E pashë teksa shtinte diç në çantën time. Më ndjeu, u kthye e tha buzagaz:
– Ju s’keni qenë asnjëherë atje… është larg…
Fillimisht i kisha thënë se do të shkonim gjer në krye të Gjamlit, që të mos shqetësohej, por ajo ma kishte kthyer duke qeshur:
– E heeee! Ta di mendjen, halla, ta diiii… Ti do të dalësh në Dejë, po Deja… Eh, Deja, Deja! Sa e mirë, edhe e frikshme… Bëni kujdes, lum halla!
As ne nuk ishim të qetë: kisha vendosur të lëviznim pa udhërrëfyes nëpër vise ku nuk kishim qenë kurrë. Kur po i aroheshim shkollës së fshatit, hodha sytë mbi Dejë: ashtu ende e përhumbur në mugëtirë, ajo m’u duk edhe më e largët, edhe më misterioze, edhe më e frikshme.
– Me një udhërrëfyes do ta kishim më të lehtë, – thashë disi me zë të lartë edhe pse zhurma e motorrit ishte e lehtë.
– E po ti doje të shkoje fillikat madje, – tha Halili me të qeshur.
Ende pa dalë në livadhet e para, pasi kaluam nëpër një udhë gjithë gurë, mespërmes kullave të heshtura, na u desh ta linim mënjanë motorrin dhe të merrnim udhën më këmbë. Nuk e prisnim që aq herët, të takonim një banor të fshatit, Nazifin, Nazif Metën, që po kthehej nga mali, pasi kishte përcjellë, siç na tha, gjënë e gjallë. Kur mësoi qëllimin e udhëtimit tonë, ai u tregua i gatshëm të na udhëzojë fije e për pe gjithë udhën që duhej të merrnim për të arritur së pari në Shkallën e Deshëve. Jo vetëm kaq, por Nazifi na mori edhe motorrin që ta mbante nën ruajtje gjer sa ne të ktheheshim.
Mbi Çurkaj i japim këmbës përmes lëndinave gurishtore dhe shpejt marrim përmalen për të dalë në Gjamël. Ndërkohë, poshtë nesh, dielli ka larë thuajse anekënd fshatin. Në krye të përmales, të joshur edhe nga e gjelbra e ndezur e një luadhi, marrim në të djathtë drejt Malthit, por shpejt kuptojmë se udhën e kemi lënë në të majtë. Me ta gjetur, u japim këmbëve dhe dalim në Gropën e Gjamlit, në krye të së cilës, rrëzë Dejës së Vogël, siç e thërrasin vendasit, janë ende më këmbë tre stane dhe një vathë e gjatë. Të duket pak e pabesueshme se si ato kanë mbetur më këmbë pas gjithë atij dimri me borë e suferinë që ulet gjithë egërsi gjer në fshat. Por, mbase, edhe pse është herët që të imtat të verojnë këtyre anëve, barinjtë janë kujdesur që t’i meremetojnë vathnajët dhe stanet fill pasi erërat dhe bora janë tërhequr lart.
Para se të marrim Grykën e Gjamlit, pushojmë për pak minuta. Tanimë, Macukulli, edhe pse i largët e i tretur në gjelbërim, duket vërtet i magjishëm. Që në fëmijëri jam mësuar të shikoj nga ai gjithë Dejën, ndërsa tani është hera e parë që e sodis atë nga lart, që nga këmbët e Dejës së Vogël. Macukulli, dikur ishte një nga fshatrat më të mëdhenj në Shqipëri. Tanimë, numri i popullsisë është i pakët dhe vokërrohet ditë pas dite. Kullat e hershme me mbulojë rrasash të hirta, mbahen ende, ashtu vetmitare e të heshtura, por jo pak prej tyre janë rrënuar. Afërsisht një rrafshinë disi e ashpër rrëzë malit të Dejës, si një kala e stërmadhe natyrore, shtrirë thuajse gjatë gjithë gjatësisë së poshtme të këtij mali, Macukulli, me fshatrat Dukagjin, Gjoçaj, Lami i Madh dhe Zall-Gjoçaj, ndahet në anën veri-perëndimore dhe veriore, me fshatrat Urxallë dhe Shqefën ndahet kryesisht në anën jugore, ndërsa me fshatin Shëlli kufizohet në anën jug-lindore.
– Nga shkolla, ose nga njëra prej kodrinave të fshatit mund të zë fill një teleferik që të çon drejt e mbi kryet e Malthit, – them krejt befas.
– Çfarë?!
– Pastaj, nga aty të zërë fill teleferiku për në majën e Dejës.
– Ti ëndërron shumë, – më thotë Halili duke qeshur. – E para duhet rruga, po një rrugë e asfaltuar ama… ajo mungon ende…
– Ëndërr?! Ashtu të duket, – them duke u ngritur. – Ashtu të duket gjer kur të dalim në anën lindore të Dejës së Vogël, aty ku besoj se gjithçka duket edhe më mirë… Sa për rrugën ke të drejtë…
Në anë të Dejës së Vogël dalim pasi kalojmë mespërmes pyllin e Gjamlit. Zërat e zogjve dhe “ku-ku-ja” e një qyqeje bëjnë që për një grimë kohe të heshtim. Edhe lodhja ka nisur të peshojë, edhe frymëmarrja nuk është më aq e qetë… Me të dalë në krye të Grykës së Gjamlit, diku humbim udhë. Kujtojmë porositë e Nazifit dhe bëjmë pakëz në të majtë, edhe më në rrëzë të Dejës së Vogël dhe marrim udhë nëpër ca gërxhe shkëmbinjsh të vegjël e të hirtë.
Kur dalim në një log gjithë bar e lule, për një hop mbetemi pa fjalë: në të djathtë gjithë lugjet e harkores së Ballkonit të Erërave (kështu e kam quajtur gjithnjë vargun shkëmbor që lidh Malthin me Shkallën e Deshëve) janë me borë. E hirta e shkëmbinjëve që bien thikë para nesh me të gjelbrën e ndonjë pishe a ahu që është ende më këmbë në sfondin e bardhë e të ftohtë të borës, të mrekullojnë me peisazhin që, aq befasues dhe i bukur, mund të jetë vetëm si krijesë e natyrës. Dikur kujtohem të bëj foto, por thirrja e Halilit më bën të kthehem e të vështroj një sheshtinë të butë me tufa të vetmuara lulezoje.
– Nuk shpresoje t’i gjeje, – më thotë duke qeshur Halili. – Ja ku i ke dhe lulezojat.
Afrohemi dhe ulemi shesh pranë tyre. Pastaj zë e flas duke ështruar Lulezojën, edhe pse Halili e njeh atë, mbase edhe më mirë se sa unë.
– Këtyre viseve gjenden rreth 300 lloje bimësh, por asnjëra nuk del mbi Lulezojën: ajo është mbretëresha. Çel në muajin maj nëpër luadhe e shpate gjithë gjelbërim, po më shumë e gjejmë në dy vise: në Vjollcë dhe te Hurdha e Cucës, që janë në shpatet e ulta të Dejës. Jo vetëm aroma, por edhe pamja saj është aq tërheqëse dhe dehëse, sa nuk mundesh të mos e marrësh në duar. Pra, Narcisus poeticus, lulja e poetit, në këto anë thirret me emrin e një vajze. Vërtet është fakt që kërkon vëmendje, – ngre kryet dhe vështroi Halilin. – Mbase do të vijë një çast e të ndalem më gjatë te legjenda. Në këto vise ajo tregohet për vajzën me emrin Zoje. Sipas kësaj legjende, vajza e bukur me emrin Zoje mori shpatin e malit për të mbledhur lule. Mbeti atje, mes lëndinës me lule, në një gjumë të thellë e nuk u zgjua kurrë më. Aroma dehëse e lules e vuri në gjumë të përjetshëm Lulezojën e Macukullit. Mbase këtu duhet ta kërkojmë edhe emrin e malit, i cili, vajzën e bukur me emrin Zoje, të dehur e të vënë përjetësisht në gjumë nga lulja, e ka mbretëreshën e saj. Po a ka një lidhje mes Lulezojës dhe Hurdhës së Cucës? Besoj se po. Përreth saj Lulezojat janë edhe më të shumta.
Çohemi. Udha bëhet edhe më e vështirë: tanimë përpara, majtas dhe djathtas ka gropa me borë, ndaj duhet të bëjmë edhe më shumë kujdes. Halili, që është disa hapa përpara, më thërret t’i afrohem. Ai diç vështron në thellësi, pas një shkëmbi. Është një gropë e errët, gati rrethore, në fund të së cilës këlthet një shpend. Si me të qeshur i them të mos gërmojë nëpër guva e gropa se po i afrohemi shtëpisë së ariut. Ai qesh dhe bëjmë përpara. Pak nga pak, herë duka kaluar nëpër borë e herë duke lakuar udhën përqark gropave e hendeqeve, zëmë e dalim në lartësinë e Dejës së Vogël, po majëmajat e Dejës nuk i dallojmë ende.
Majëmaja e parë zë e duket, thuajse njëherësh me majëmajën e dytë, me të lënë mënjanë Dejën e Vogël. Hap pas hapi, shenjat me gurë të vënë nëpër të çara shkëmbinjsh, na nxjerrin pak më në të djathtë, rreth e përqark një grope të madhe të mbuluar me borë. Befas ndeshemi me portën e Shkallës së Deshëve.
Sa herë e kam dëgjur emrin e këtij vendi. Shkalla e Deshëve! Ajo lidhet me gjithçka jetësore të banorëve në hapësirat e gjerë rreth e përqark Dejës, por, në historinë e këtyre viseve e më gjerë, ajo njihet edhe për luftën e zhvilluar me hordhitë serbe që, përmes kësaj hyrjeje, kërkonin të dilnin në Mat, të nënshtronin gjithë krahinën dhe të arrinin në Tiranë e Durrës.
Dalim në të majtë të Shkallës së Deshëve dhe pushojmë për rreth 5 minuta në një luadh të sheshtë gjithë lule. Që nga aty përmalja mjaft e pjerrtë e majës së parë që bie thikë në anën e pasme të Dejës, si gjithë krenajat e saj, duket e afërt, ndërsa poshtë nesh krenaja e Dejës së Vogël na duket e largët. Retë, që vijnë nga perëndimi, për 4-5 minuta, hedhin mbi Dejë një hije jo dhe aq të lehtë. Nuk ndihemi të qetë. Në këto lartësi, krejt befas mund të ndryshojë gjithçka: retë mund të kërleshën mbi Dejë dhe vetëtimat të hedhin vallen e tyre.
Ngrihemi dhe marrim drejt majës së parë. Nuk duket të ketë shenja udhe, megjithatë ecja nuk pengohet aq nga gurët se sa nga pjerrësia e shpatit, i cili është veshur me trumba bari. Ecim tërthoras, po Halili e ka disi më të vështirë: ka harruar shkopin diku, mbase në krye të Grykës së Gjamlit, atje ku pushuam.
Kur arrijmë në majë, ulemi shesh mbi kryet e saj dhe vështrojmë përreth të mrekulluar. Hapësira rreth e qark na duket e pamatë, por, mjerisht, në një sipërfaqe të madhe të saj, thuajse e gjitha e zhveshur nga sopata dhe motosharra. Në ato që dikur quheshin Pyjet e Masdejës, pishat janë të rralluara e të rrëzuara shpateve, lugjeve, sheshtinave…
– Nuk është thjesht ëndërr, – thotë Halili me vështrimin poshtë, mbi harkoren e Ballkonit të erërave. – Ke të drejtë. Atje, në sheshtinën e Malthit teleferiku do të sillte, thuajse në çdo stinë, mjaft vizitorë…
– Ndërsa që nga aty do t’i sillte këtu, drejt e mbi ne, ja atje, – tregova majën dytë që nuk ishte larg ku po pushonim. – Ne e përdorim shpesh shprehjet “nuk bëhet”, “nuk mundet”, “është e paarritshme”. Fillimisht duhet të themi: po, mundemi! Ideja për teleferikun, mbase merr edhe krah emocionesh, por të bëhet fort e dëshirueshme, ngaqë jam krejt i bindur që ai, teleferiku, do të sillte në çdo ditë të zakonshme e në çdo stinë vizitorë të cilët jo vetëm do të kishin mundësinë e soditjes dhe të prehjes, por edhe të zhvillimit të shumë veprimtarive. E di, është një ide e çmendur, por një ditë do të realizohet, ashtu siç dëshira tjetër për ta parë Macukullin të lidhur me udhë normale me fshatrat përreth: të Matit e të Dibrës, të Mirditës e të Lurës. Shkojmë në majë!
Maja e dytë është aty-aty me të parën, ashtu siç janë e treta me të katërtën, sigurisht krenajat që kapin 2245-2246 metra mbi nivelin e detit. Që nga aty, vështrimi tretet larg duke zotëruar gjithë hapësirën rreth e qark. Por, qielli herë pas here vishet me re dhe majëmalet përreth janë të kredhura në re, sidomos Korabi, Balgjaj dhe vargmalet e poshtme.
Pushojmë përreth një orë në një sheshtinë anë majës së epërme. Që nga aty dëgjojmë jo vetëm këngën e thëllëzava por edhe cicërima zogjsh. I dallojmë. Janë ca zogj të hirtë e disi të mëdhenj që më shumë ecin nxitimthi duke u hedhur gur më gur, se sa fluturojnë. Kur çohemi që të bëhemi gati për t’u kthyer, rreth 20 metra mbi krye zë e na cicëron e na klith një zog, duke qëndruar pezull. Them “na cicëron e na klith”, ngaqë vërtet duket sikur po na ysht që të shpëtojmë nga ndonjë rrezik. Teksa e vështroj më duket si dallëndyshe.
– Shkojmë! – thotë Halili dhe shton duke qeshur: – E ka me ne. Po na thotë të largohemi se mjaft qëndruam në anët e saj. Pstaj, pa shiko se si po vijnë retë… gjithë vrull.
Vështrojmë edhe njëherë përreth dhe marrim teposhtë.
Çapet i ndërroj ngadalë dhe herë pas here kthej kryet pas. Kur maja nis e ngrihet pak e nga pak mbi mua, diç ndjej: përcillem dhe ndaloj.
– Do të kthehemi përsëri, – thotë Halili duke më vështruar.
– Ma jep fjalën?
– Patjetër… do të kthehemi… Për ty…
– Çudi! Të përlotesh për gurët dhe malin…
Dhe maja humbet pas shpinës sime. Po unë nuk e kthej kryet dot.
Mirupafshim, Deja ime!/ Reportazh nga Fatmir Gjestila
Për t’u bërë pjesë e grupit të “Gazeta Diaspora Shqiptare” mjafton të klikoni: Join Group dhe kërkesa do t’ju aprovohet menjëherë.
