“O Zot i modh, hape merr kët’ dreq kohe dhe leji k’ta të rij të shkojnë me biçikleta nëpër Alpe se s’të kushto asigjo!” –Kjo është lutja gjysmë naive që belbëzon qysh nga Tirana shoferi i furgonit tonë Gani Alushi, i cili vështrimin e mprehtë e ndan mes rrugës që gjarpëron drejt doganës së Morinës dhe reve të nxira që hera-herës lëshojnë ndonjë pikël shiu mbi xham si për të na sinjalizuar se tashmë nuk është koha e duhur për aventura. Paçka se mjegulla e dendur ka zënë vend mirë mbi majat e thepisura të alpeve si një fustanellë e motshme, sërish madhështia e tyre nuk mund të fshihet aq lehtë. Pas çdo kthese që merr automjeti, panoramat e vizatuara mjeshtërisht nga ngjyrat e derdhura të natyrës, shfaqen edhe më gjigandeske si të kenë dalë nga ndonjë legjendë.
Shpirtmiri dhe buzëgazi Gani, here pas here lëshon timonin dhe drejton gishtin tregues mbi qiellin e zymtë, duke na dhënë kurajo se retë e nxira si mbulesa të pista najloni po largohen pak e nga pak. Sipas tij, ky është sinjali se lutjet po dëgjohen aty ku duhet dhe se rrugëtimi ynë me biçikleta për të eksploruar Alpet shqiptare të shtrira në tri shtete, nuk do të pengohet kurrësesi nga shirat e pabesë të vjeshtës.
“Keni le me këmish’, lutjet po bojn punën e vet. Sikur ta rasja me no nji ven’ kët’ matuf furgon do vijsha edhe un’ me ju deri nalt. Do t’ju tregonte daja se edhe ne 53-vjeçarët e marum nga diktatura i çajm’ k’to përpjeta që dikur na i kan’ pas ndalu me i shkel se kishin frik’ mos arratiseshim”, sfidon me batuta shoferi kurajoz i cili dialektin tipik tiranas duket se e ka trashëguar po me aq fanatizëm sa ka trashëguar edhe humorin tipik të Shqipërisë së mesme.
Doganën e Morinës e kapërcejmë lehtë, thuajse njëlloj si të mos ishte aty. Të paktën kështu na duket. Një polic i gjatë dhe tërë shëndet të dukshëm që mban veshur simbolet e shtetit të Kosovës, pasi i hedh një vështrim zhbirues letërnjoftimeve tona, ngre kokën e madhe dhe na shkel syrin e mirëseardhjes si ftesë për të kaluar. Dashur pa dashur, patëm të njëjtën ndjesi pozitive si të ishim duke shkuar nga Durrësi në Korçë apo nga Tirana në Shkodër.
Furgoni ecën shpejt dhe kujdesshëm. Pas tij vijnë edhe dyrrotakët tanë të lidhur fort mbi një karelë të gjatë çeliku. Stacioni i parë nga ku do të nisë të marrë frymë aventura jonë është Gjakova, “toka e premtuar” e atdhetarëve të shquar, intelektualëve të zotë, artistëve plot muzë, zejtarëve të rrallë e sportistëve të cilët gjithnjë kanë qëndruar krahëhapur ndaj mikut që i troket.
Fatkeqësisht s’po ndalojmë për të trokitur gjatë, por veç sa për të marrë me vete bashkërrugëtuesit e tjerë të cilët kanë ardhur plot përpikmëri në orarin e caktuar. Të gjithë do të braktisim përkohësisht urbanizimin e zhurmshëm dhe do të nisemi me biçikleta drejt shtigjeve të panjohura të cilat si stacion të parë kanë Tropojën e vjetër.
Pavarësisht se nga i gjithë grupi i madh i rrugëtuesve fillestarë, disa u shkëputën për shkak të pandemisë Covid-19 që nuk pyet aspak për plane, sërish edhe me aq pak qëndrestarë sa kemi ngelur, po arrijmë të formojmë një atmosferë sa të këndshme, po aq edhe sfiduese për të shënjuar kujtime të bukura. Një prej tyre do të jetë edhe konaku i parë që kemi programuar brenda një bujtine të vogël në Tropojë të vjetër, ku do të darkojmë gjatë, do të rrëfejmë histori deri në mesnatë dhe do të çlodhim këmbët e lodhura për t’ia rinisur të nesërmes pedalimin. Dalëngadalë aventura po niste të merrte frymë.
Nga Tropoja e vjetër te turizmi i ri
E lehura e frikshme e një qeni të zi trupmadh është e vetmja zhurmë që thyen heshtjen e thellë që ka pushtuar Tropojën e vjetër. Me lehtësinë që na zgjoi ne, zijoshi duket sikur kërkon ta zgjojë nga gjumi letargjik edhe këtë qytezë që dremit mes një grushti shtëpish, pak njerëzish dhe shumë drynesh të varura mbi portat që vijojnë të presin.
“Kanë ik krejt, por unë nuk iki. Madje thuajse s’kam lëviz përgjatë gjithë jetës kurrë prej këtij vendi sepse e du fort dhe ai më don”, na tregon i zoti i bujtinës teksa servir për ne mëngjesin para nisjes. Pak çaj mali, disa feta djathë nga qumështi i dy lopëve që kullotin në oborr dhe një gliko e shijshme boronice, janë veç një pjesë e përgatitjeve të shpejta që ka bërë për ne nikoqirja e shtëpisë.
Krejt rastësisht mësojmë se zotëria që na flet me aq idealizëm është xhaxhai i këngëtares së njohur Soni Malaj e cila gjithashtu është prej këtyre anëve si pjesë e listës së gjatë të njerëzve me emër që ka nxjerrë kjo zonë, por që fatkeqësisht janë larguar. Ndryshe nga ata, vendimi i mesoburrit të thinjur për të mos i braktisur kurrë rrënjët e veta duket se është po aq i hekurt saç janë edhe drynat e ndryshkur të cilët luten që dikush të rigjejë një ditë çelësin e hedhur nëpër kohë dhe të vijë për t’i hapur.
Ai na tregon se pavarësisht numrit të ulët të vizitorëve këto muaj për shkak të pandemisë, referuar veç viteve të shkuara vërtetohet se interesi për Tropojën e vjetër është shtuar ndjeshëm. Kjo ka vendosur në lëvizje edhe guidat të cilat kanë shtuar në hartat e tyre këtë destinacion për t’ua sugjeruar turistëve.
Pas këtyre bisedave të sinqerta identiteti që hera- herës mbyteshin nga zëri i frikshëm i qenit, “thirrjet” në kohë të ndryshme të dy lopëve në oborr dhe kënga e gjelit dhe e pulave, u përshëndetëm miqësisht duke nisur pedalimin mes Bajram Currit dhe Luginës së Valbonës. Tashmë adrenalina ka nisur të pompohet nëpër vena dhe këtë nuk mund ta ndalojë as moti që ngjet sikur kërkon në na nxjerrë dhëmbët.
“Nëse e trajton biçikletën si shok të vërtetë, nuk do të të lerë kurrë në baltë dhe kështu që do t’ia dalësh. Në momentin që nuk do ta trajtosh ashtu, atëherë do ngelesh majave dhe mezi do zbresësh”, më këshillon pas çdo pushimi guida kryesore e këtij udhëtimi, Andi Cenolli, i cili me biçikletën e tij picirruke nuk ka lënë shteg të Shqipërisë pa përshkuar.
Madje edhe kur kapërcyem ditën e djeshme doganën e Qafë Morinës, 33-vjeçari pasionant gërmoi sërish në kujtesë dhe gjeti një garë çiklizmi që e kishte realizuar para disa vitesh në atë hapësirë. Gjithsesi, kjo herë për të është mjaft ndryshe pasi do të provojë një tjetër magji itineraresh ku Shqipërinë, Malin e Zi dhe Kosovën i bashkon biçikleta dyrrotake.
Porsa lamë pas rrugët e ngushta të qytetit të Bajram Currit dhe filluam rrugëtimin përgjatë Luginës së Valbonës, gjithnjë e më tepër po na kalitej ideja se në vjeshtë ky vend ofron një eksperiencë që nuk i përngjan asnjë tjetre. Kjo veçanërisht kur përshkimi i tij bëhet me një biçikletë të zakonshme e cila të jep mundësinë të ndjesh përkëdheljen e oksigjenit që shtrydhet nga kurora e pasur e Alpeve, zhurmën e gurgullimës së fortë të lumit që duket se shpejton për diku, apo shushuritjen e degëve të pemëve të cilat vallëzojnë me erën.
E gjithë kjo magji, dashur pa dashur më mpiu sërish para saj si të isha një dre i egër që ngrin papritur përpara dritës së fenerëve të makinës. Mbase nuk di ta sqaroj edhe aq mirë me fjalë se pse më kaplon kjo gjendje, por sikurse kam mësuar, kjo i ndodh kujtdo që mrekullohet nga ato ujëra të kristalta dhe plot buçitje. Duke menduar të bëj këtë sqarim me veten, kuptova që kisha ngelur disi larg grupit tim i cili prej disa kilometrash pedalonte pa u ndalur. Po si mund të gjesh frymë për të pedaluar përderisa Valbona të le pa frymë? Këtë nuk po përpiqem të kuptoj teksa i jap edhe më fort pedaleve për t’u bashkuar me pjesën tjetër.
Rrugës për Çerrem
Sa më shumë që ngjitemi në lartësi, aq edhe më tepër kuptojmë se lutjet e Gani shpirtmirit për qëndrueshmërinë e motit sa vijnë dhe veniten. Për t’i shpëtuar një reje të madhe shiu që dalëngadalë rëndohet edhe më shumë, zgjedhim që një pjesë e jona ta përshkojë një copë të shkurtër rruge me Adrianin. Nuk keni dëgjuar për të?!
Ky i fundit është mjaft i njohur për turistët në të gjitha fshatrat alpinë pasi është i vetmi shofer që ka vendosur në dispozicion një mjet transporti për të gjithë ata që duan të shkojnë në skajin më verior të Shqipërisë.
Për t’u bërë ballë gropave dhe gurëve që ngrihen, ai ka marrë një furgon të vjetër që çuditërisht nuk ka dhënë ende shpirt, por vijon të qëndrojë i fortë.
“Të gjithë ata që nuk kanë makinë të lartë vetë, i ço’ ky miku me katër rrota deri në zemër të Çeremit ashtu siç ço’ vargun e turistëve që vijnë. Ishalla edhe ju po na paguni içik si ata”, thotë me humor Ardiani teksa nxjerr nga fundi i sediljes një faqore rakie: “A ka korona në Tiranë bre burra, se ne ja kemi gjet ilaçin! Rakëllejeni pak se e kam zi dy her’ për merak dhe për miq të mirë”, na drejtohet ai duke tundur me njërë dorë shishen e vogël në mënyrë që të krijojë sa më shumë shkumë, kohëzgjatja e së cilës dëshmon fortësinë e rakisë.
Nuk ia prishim ftesës së tij dhe vërtet, ato gllënjka të rrakëllyera mes tuneleve të gjelbëruara, na ngrohën zemrën para se të shkonim në Çerem.
Si për t’iu shmangur stuhive të luftërave që u sorollatën aq shumë në këtë pjesë të atdheut, ky fshat i vogël qëndron krenar i fshehur mes bukurive në rrëzë të bjeshkëve madhështore të cilat shtrihen në të dyja anët e kufirit. Ndalesën kemi menduar ta kemi në stanin e Kujtimit, i cili, nga tymi që shfrynte oxhaku, dukej se i kishte vënë dru zjarrit për të na krijuar një ambient sa më të ngrohtë. Megjithatë, për pjesën tjetër të rrugëtuesve që po sfidonin shiun për të ardhur me biçikleta, do të lipsej të digjeshin lisa të tërë për t’u tharë nga shiu që i ka bërë qull deri në palcë.
Stani është i vogël, por me zemër dhe mikpritje të madhe. Me sy të lirë, përtej dritareve të tij të ngushta mund të shohësh lëndina të gjera rrethuar me kurora kreshtash, përrenj që rrjedhin nga majat, dhe ndonjë stan të vogël të strukur mes pishash.
E gjithë familja e Kujtimit është angazhuar maksimalisht që jo vetëm të presë turistë, por që edhe t’i përcjellë ata të kënaqur. Kjo e fundit është akoma edhe më e rëndësishme, pasi shumë pronarë bujtinash kujdesen më shumë që veç të presin, e punë e madhe fort nëse vizitorët ikin të pakënaqur. Duke parë së afërmi suksesin e këtyre familjeve se si po rigjallërojnë hapësirat turistike, bindesh akoma më shumë se pse Regional Cooperation Council (RCC) vijon të mbështesë dhe promovojë fuqimisht në arenën ndërkombëtare agroturizmin e këtyre zonave malore.
Pasi marrim një të ngrohur të mirë, nëna e Kujtimit na ka përgatitur një vakt të shpejtë me turshi fshati dhe petulla të vogla me mjaltë. Mbase nuk mund të ekzistonte ndonjë ushqim më i shijshëm në këtë moment sesa ai që është mundur të na bëjë lokja plakë me dy duart e saj të arta që në atë stan të vogël prej gurësh kanë rritur tetë fëmijë.
Pavarësisht viteve të vështira që ka kaluar në diktaturë, tashmë askush nuk e sheh Kujtimin si një fshatar të zakonshëm në një zonë të humbur në veri të Shqipërisë. Jeta e tij ka ndryshuar mjaft qysh kur zbuloi vite më parë sesi mund ta bënte fitimprurëse shtëpinë e tij të vjetër që ishte dëmtuar nga motet që kishin shkuar.
Ai na rrëfen me krenari se vizitorët në Çerrem çdo vit zgjerojnë hartën e tyre të prejardhjes duke udhëtuar nga Polonia, Austria, Anglia, Gjermania, Çekia apo Hungaria për të mbërritur deri aty. Aq shumë sa numri i tyre është disa fish më i lartë sesa i banorëve që si dallëndryshet shtegëtare vijnë në pranverë dhe ikin në dimër.
“Çerremi vërtet vizitohet shumë, por do të ishte akoma edhe më i lakmueshëm nëse do të kishte të paktën infrastrukturën rrugore se është vështirë me ardhë siç e patë vetë, sidomos gjatë dimrit kur bora na izolon krejt dhe numri i turistëve pastaj numërohet me gishta. Pasi na sollën dritat vitin e shkuar, shpresoj që të na sjellin edhe valët e telefonit pasi këtu nuk kap kurrgjë”, na rrëfen Kujtimi duke i futur dru zjarrit i cili duhet të jetë sa më bubulak për rrugëtuesit që sfiduan shiun.
Qetësia më në fund ka përpirë gjithçka. Pas shumë vitesh, po kaloj një mbrëmje tejet të qetë dhe nuk e kuptoj nga çfarë më vjen saktësisht kjo ndjesi: të jetë nga atmosfera miqësore e bjeshkëve apo nga mungesa e telefonit i cili më në fund e qepi gojën dhe nuk po gumëzhin?
Qeleshe bore mbi Plavë
Kujtimi, bashkëshortja e tij dhe lokja plakë, janë zgjuar që në orët e para të mëngjesit për të na përcjellë. Përveç mëngjesit të shijshëm me produkte të zonës, malësorja e vjetër është kujdesur që të na vendosë edhe bukë me vete:
“Bjeshkët dun forc’ për me u njit o bij. Merrini këto sene dhe hajini rrugës. Ju shkoft’ sa më mbarë dhe kur të kaloni për Valbonë her’ tjertër, ec e pijeni një kafe edhe këtu. Dro jam gjall’”, na u drejtua shamibardha, teksa nuk na kurseu as përqafimet e ngrohta sikur t’i kishim ngjarë me nipërit e saj.
Porsa lamë pas Çerremin e lagur deri në palcë nga shirat e mbrëmjes, morëm rrugën për t’u ngjitur drejt Piramidës ikonike, e cila ndan në mes si me thikë Shqipërinë dhe Malin e Zi. Përpjeta e fortë hera-herës më detyron që ta zbres biçikletën një copë herë dhe të ngjitem dorazi me të. Para meje qëndrojnë gjithnjë Albani dhe Mentori të cilët janë guidat më profesioniste në Pejë dhe që e përshkojnë shpesh këtë itienerar me biçikleta.
“Kjo hapësirë është mbretëria e turizmit në Shqipëri dhe qytetarët kanë kureshtje për çdo gjë që shohin. Ndonjëherë, detyrohemi të jemi edhe selektivë me turistët në sezone të ndryshme, pasi kërkesat për t’i shoqëruar ne në këto vise është shumë e lartë”, thonë ata njëri pas tjetrit teksa lëvizim anës një përroi i cili çan përpara një grykë që të shoqëron deri pranë Plavës.
Nga e gjithë kjo krahinë që shtrihet në juglindje të Malit të Zi mes pyjesh të dendur dhe majash të larta të cilat shkojnë deri mbi 2000 metra, mbase ka rrjedhur po aq histori sa janë edhe ujërat që kanë rrjedhur mes luginës kreshnike të lumit Luça që bën bashkë Plavën dhe Gucinë. Mbase për t’i shkoqitur si duhet, do të duheshin net të gjata dimri dhe jo meditime mbi biçikletë teksa vështrimi im bie herë mbi njërën majë dhe herë mbi majën tjetër. Sa madhështore e solemne që janë! Mbase kanë të drejtë ata që janë përpjekur t’i fusin nëpër mite, legjenda, epose dhe përralla. Ato s’mund të përkasin askund tjetër!
Hajgare mes bjeshkësh
Është mëngjesi i ditës së tretë të udhëtimit dhe ora nuk ka shkuar ende 08:00. Pas shumë tentativave, këmbët e lodhura nga pedalimi i gjatë iu bindën trurit të përgjumur për t’u çuar nga shtrati. Hoteli i vogël ku ramë të flinim ofron një pamje magjike në të katërta anët e Plavës.
Përballë saj, mali i lartë ka vendosur qeleshen e borës mbi kokë dhe sheh kokëposhtë mbi liqenin si pasqyrë që shtrihet në këmbët e tij. Duhet të nxitojmë për në Gjilan të Kosovës që të marrim shtegun për Malishevë, pasi moti mund të bëjë lojëra dhe bora mund të na bllokojë shtigjet. Procedurat doganore sërish janë shumë të thjeshta, pa shumë stres, kokëçarje apo kontrolle të tepruara siç mund të kryhen me ndonjë fqinjësi tjetër.
Maja që do të na duhet të ngjisim është shumë e lartë dhe vende-vende, ne të mbyturit e urbanizimit dhe pengje të makinës, do të na duhet ta ngjisim bicikletën në dorë dhe pastaj të zbresim në dishezë njëlloj si të imitonim “Mitin e Sizifit”.
Të njëjtën gjë bëmë deri sa mbërritëm te bujtina e Zekit. Ajo është një nga më të vjetrat dhe më të njohurat në këtë zonë, pasi aty përveç ushqimit bio, ajërit të pastër, shtëpisë prej druri dhe pamjes piktoreske në 360 gradë të saj, ka humor të mirë, apo sikurse u pëlqen vendasve ta thonë: “ka boll hajgare!”.
Ai dhe miqtë e tij dinë mjaft mirë se si t’i presin këndshëm mysafirët e tyre në atë që e quanin “Odën e burrave”.
“Unë jam Zeki. Përveç dritave, valëve të telefonit dhe detit, i kemi gjith’ të tjerat”, na drejtohet një burrë i qeshur me flokët disi të gjata që buzët i mban vesh më vesh. Në fillim ngurojmë ta takojmë për shkak të masave anti-Covid-19, por ai duket se e ka ruajtur një përgjigje gati për ne:
“Pandemi mes Alpesh? A mos ta nij kush bre burr’… Me kyt’ uj’ bjeshkës kurrfarë pandemie s’më kap”, thotë ai duke na shtrënguar duart si të ishim njohur prej motesh dhe tani po ritakoheshim pas shumë kohësh.
Për darkë Zeki ka gatitur disa meze speciale të krahinës ku nuk mungon as rakia e fortë e kumbullës. Bëjmë pak thashetheme për të përditshmen, këndojmë në kor këngët e Nexhmije Pagarushës dhe trokasim gotat duke ngritur shëndete për secilin. Kjo është mbrëmja që na ofron mbi lartësia 1600 metra mbi nivelin e detit, larg teknologjisë, larg halleve të së përditshmes, dhe tutje stresit që ofron çmendina ku jetojmë dhe punojmë.
Pas një nate të gjatë, mundëm të flemë veç disa orë nën rritmin e piklave të shiut që duke goditur mbi strukturën e drurit orkestrojnë një melodi të këndshmë. Thuajse e njëjta melodi na përndjek pas edhe në rrugëtimin mes pemëve të larta tejposhtë Malishevës drejt Gjakovës, ku veç dishezës së madhe biçikletat tona duhet t’u bëjnë ballë edhe gropave të ujit e baltës.
Por kjo sakrificë terreni është krejt e papërfillshme para dozës së adrenalinës që ti e ndjen në çdo pedalim, në secilën frymëmarrje, në çdo shikim që hedh apo edhe në çdo xhiro që goma e bicikletës bën për të të çuar ty në destinacion.
Pas disa orësh rrugëtimi, nga sinjalet akustike që po jep telefoni kuptojmë se po i afrohemi Gjakovës dhe valët kanë nisur të aktivizohen. Po i afrohemi sërish botës së zhurmës.
Mbi ekran aplikacionet informative po rreshtojnë njëri pas tjetrit lajmet e prodhuara… Politikë, përplasje, vrasje, polemika, replika… Jooo… “A kthehemi?”, pyet njëri nga ne. Edhe pse këtë herë përgjigja jonë nuk ishte aspak e sinqertë, vazhduam rrugën të heshtur drejt urbanizimit. Po ktheheshim përsëri në çmendinë!
Nga Andrea Danglli
