Mendimi i ri ekonomik-strategjia
Shfaqja e pandemisë globale të koronavirusit, shkaktoi probleme të shumëllojshme në aktivitetet ekonomike në shumë vende të botes. Në këto rrethana, Ekonomistët post-keynesianistë dhe neoinstitucionalistë janë me në avantazh duke e theksuar teorinë monetare moderne, dhe duke i kritikuar ekonomistët neoklasikë tradicionalë; por, mendoj se, kombinimi i parashikimit të dy teorive, në kontekst të përballimit të gjendjes momentale të krizës dhe parashikimit ekonomik. E gjithë kjo krizë po reflektohet në mënyrë të rëndë edhe në sektorin ekonomik e financiar të Kosovës. Në Kosovë, kriza ishte prezente edhe para pandemisë, por kjo gjendje e ka thelluar krizën. Andaj, Teoritë dhe mendimet ekonomike duhet të kwrkojnë përgjigje për sfidat e reja tw Krizws globale shumëdimensionale dhe krizave në vendet konkrete, pra edhe të krizws në Kosovë, të shkaktuara nga pandemia e COVID-19. Kwrkohet përgjigje shkencore dhe zgjidhje të reja praktike nga Politikat ekonomike, financiare, monetare, fiskale, etj. Tani të ndwrlidhura akoma më shumë me rolin e shtetit në ekonomi dhe te rolit e funksionit të ri të organizatave globale. Kwrkohet eficencë në analiza, instrumente, politika dhe rekomandime sa më të mira ekonomike të përballimit me situatën, të daljes nga kriza dhe rimëkëmbjes ekonomike.
Teorive makroekonomike ekzistuese, ju duhen plotësime të mendimit ekonomik, instrumente, politika e strategji të reja për: buxhetet dhe sistemin fiskal, biznesin, bankat, tregjet financiare, investimet, subvencionet, etj të ndërlidhura me rolin e faktorit politik e social të vendit konkret. Kjo krizë ka provokuar edhe rolin e funksionet e aktorëve të Globalizmit ekonomik dhe financave botërore; andaj, kwrkohet teori dhe strategji konkrete edhe e Organizatave dhe e institucioneve ndërkombëtare si: FMN, Banka Botërore, OBT, BERZH, OCDE, korporatat internacionale, OJF-të ndërkombëtare, etj. Mendimet e teoritë ekonomike egzistuese për doktrinwn unike “tregu i lirë mbi gjithçka” dhe teoritë e praktikat e shkallws sw ndërhyrjes së shtetit në ekonomi si baza e analizës dhe përballimit tw krizws, duhet të reagojnë me strategji e teori tw re plotësuese përballë këtij realiteti dhe sfidash të reja komplekse që po ndodhin aktualisht me krizën e COVID-19; të hulumtohen shkaqet e pasojat që kjo krizë ka shkaktuar në: themelet e mekanizmit ekonomik e financiar botëror dhe në vendet e veçanta. Nga këto rezultate të pwrfitohen njohuri e strategji edhe për ekonominë kosovare.
Masat momentale dhe afatgjata
Qeveria e Kosovës ka marrë masa për parandalimin e përhapjes së koronavirusit duke bërë kufizime të aktiviteteve ekonomike, dhe si pasojw e kësaj ekonomia është futur në një krizë edhe më të thellë. Rritja ekonomike mesatarisht rreth 4 për qind ka qenë e pamjaftueshme për të zbutur papunësinë dhe problemet ekonomike e sociale; por tani, gjendja do të përkeqwsohet akoma. Sipas parashikimeve të Bankës Qendrore, në Kosovë do të ketë një ulje të rritjes ekonomike nga 2–4% sipas Fondit Monetar Ndërkombëtar, pas pandemisë, ekonomia e Kosovës pritet të ketw rënie për 5%.
Në politikën kosovare, vwrehet një nivel i ultë i koordinimit të institucioneve; mungon një konsensus politik në kuptimin e plotë dhe marrjes së përgjegjësisë se, jemi në krizë dhe se, zgjatja e pandemisë do të thellojë krizën; mungon koordinimi i të gjitha forcave politike në gjetjen e veprimeve dhe strategjisë për mënyrwn se si të përballohet kriza me sa më pak humbje dhe si të bëhet rritja ekonomike pas përfundimit të pandemisë. Pakot Emergjente duhet të shkojnë në drejtim të ruajtjes së sektorit privat, mbijetesës të një numri më të madh të ndërmarrjeve private dhe ruajtjes të sa më shumë vendeve të punës, dhe ruajtjes se shwrbimeve e produkteve qw ofrojnë këto ndwrmarrje. Qeveria e Kosovës ka paraparë disa masa si ndihmë për bizneset, përmes Pakos Emergjente. Disa nga këto masa kanë filluar të zbatohen, por ka vonesa në zbatim. Sa më shpejt që ndërmerren këto masa, dhe sa me të qarta qe do jenë, do të rritet mundësia e tejkalimit të situatës aktuale dhe në rritjen e efekteve pozitive në të ardhshmen e ekonomisë kosovare.
Mjetet financiare për masat fillestare, Qeveria e Kosovës e ka paraparë t’i mbulojë me grante dhe borxhe-huamarrje ndërkombëtare. Për momentin po e shfrytëzon buxhetin aktual derisa të realizohet kredia. Dyfishimi i asistencës sociale është realizuar për 3 muaj. Bashkimi Evropian ka ndarë 68 milionë euro për Kosovën-50 milionë për ta përballuar krizën ekonomike, dhe 13 milionë do të transferohen në buxhet të Kosovës. Shtetet e Bashkuara të Amerikës i kanë ofruar Kosovës 1.1 milion euro për luftimin e koronavirusit. Për të ndihmuar Kosovën, FMN-ja se ka miratuar kredinë në vlerë prej 51,6 milionë eurosh, ndihmë kjo që është në kuadër të Instrumentit për Financim të Shpejtë (RFI). Andaj, kwrkohet nga institucionet kosovare që një situatë të tillë të ndërhyhet me infuzione financiare në mwnyre mw efikase dhe mw të qartë, ngase ky infusion financiar paraqet një multiplikator tw madh në fuqinë blerëse dhe ruajtje te prodhimit e shwrbimeve vendore; do të parandalojë falimentimin e shumë bizneseve që drejtpërsëdrejti do të ndikonin në përkeqësimin e situatës ekonomike dhe financiare në vend.
Duhet të shumëfishohen masat nga qeveria për tw pasur efekte në parandalimin e pasojave momentale e afatgjata, që do të shkaktojë pandemia në sektorin ekonomik; ngase, vwrehet zgjatja e pandemisë dhe thellim të krizës ekonomike. Si rezultat i situatës së krijuar nga Koronavirusi sektori privat ka pushuar rreth 60-70% të punonjësve. Nëse situata mbetet e njëjtë, bizneset e anketuara deklarojnë se rreth 40% e punonjësve do të detyrohen t’i ndërpresin përfundimisht kontratat e punës. Urgjentisht nevojitet një plan me i qartë i mbështetjes së sektorit privat gjatë dhe pas pandemisë. Qendra pёr Mbështetje tё Biznesit (BSCK) ka realizuar një anketë me 250 biznese. “Rezultatet preliminare tregojnë se ka rënie të madhe të kërkesës për produkte jo-esenciale si tekstili, dhe rritje të produkteve bazike si ato ushqimore dhe sanitare. Sa i përket sektorëve, hoteleria dhe turizmi, ndërtimtaria, dhe tregtia e mallrave joesenciale janë sektorët më të prekur nga situata e krijuar si pasojë e koronavirusit. Ndërsa, bujqësia, përpunimi i ushqimit dhe shërbimet e teknologjisë së informacionit janë përfituesit më të mëdhenj, gjë që kanë shënuar rritje të shitjeve. Këto të fundit duhet të përkrahen përmes subvencioneve për të rritë prodhimin vendor. Prandaj, nevojitet një plan-strategji dhe teori e qartë ekonomike me e detajuar për mbështetje ekonomike, në veçanti të sektorit privat, jo vetëm për të përballuar situatën aktuale, por edhe për periudhën ekonomike pas pandemisë.
Këto masa dhe strategji, duhet të përkufizojnë e specifikojnë akoma me shumë efektet konkrete sipas vendit konkret, pra edhe në Kosovë, këto tema: “rolin e ri të shtetit si një stabilizues i ekonomisë”, “rolin e ri të bankave qëndrore dhe politikave të tyre monetare”, “ madhësinë dhe rolin e fuqishëm të borxheve publike e deficiteve buxhetore”, “ injektimet masive të likuiditetit në ekonomi dhe shpenzimet publike pa limit”, “ ciklet ekonomike e financiare dhe politikat anticiklike”, “raportet ndërmjet Prodhimit të Brendshëm Bruto dhe mirëqenies e zhvillimit të qëndrueshëm”, “ kufizimin e globalizimit dhe rikthimin në logjikën e ekonomive kombëtare të pavarura”, “ kapitalizmin liberal dhe kapitalizmin e kontrolluar apo ekonominë sociale të tregut”, “midis eficencës ekonomike të tregut të lirë dhe barazisë sociale e reduktimit të varfërisë”, “raportet e reja ndërmjet sektorit privat dhe atij publik”, “ndërmjet preferencës për politika industriale nacionale dhe ndërlidhjeve globale” etj. Strategji të reja kërkohen edhe nga institucionet kryesore ndërkombëtare, si: FMN, Banka Botërore, OBT, BERZH, OCDE etj
Autori i shkrimit Ardian Shala, student në master në Rhine-Waal University of Applied Sciences, Gjermani.
