Iso-polifonia shqiptare është pjesë e muzikës tradicionale shqiptare dhe, si e tillë, është përfshirë nga UNESCO në trashëgiminë gojore dhe të paprekshme të njerëzimit.
Rajonet shqiptare të Labërisë, Myzeqe, Çamëria dhe Epirus posedojnë këndime polifonike si pjesë e trashëgimisë së tyre kulturore. Ekziston një formë e këndimit polifonik të lidhur në veri të Shqipërisë dhe në viset shqiptare jashtë kufijve kombëtarë: në zonat e Peshkopisë dhe Malësisë në Shqipëri; Kaçanik në Kosovë; Polog, Tetovë, Kërçovë dhe Gostivar në Maqedoninë Veriore; në zonat e Malit të Zi jugor.
Labëria është më e njohur për këndimin shumëpartësh; këngët mund të kenë dy, tre, katër ose më shumë këngëtarë të ndryshëm. Këngët me dy pjesë këndohen vetëm nga gratë. Këngët prej tre pjesësh mund të këndohen nga burra dhe gra. Këngët me katër pjesë janë një specialitet i Labërisë. Këngët me katër pjesë janë forma më e ndërlikuar e këndimit polifonik shqiptar.
Iso-polifonia shqiptare, pas Diasporës së gjatë, nga shekulli VX deri në shekullin XVIII për shkak të pushtimit turko-osman, është gjithashtu e përhapur në natyrën e shenjtë, si dhe popullore në mesin e shqiptarëve në Itali dhe është pjesë e trashëgimisë së tyre tradicionale, veçanërisht midis komuniteteve në Kalabri.
Njohja e rëndësishme që i jepet Iso-polifonisë shqiptare në të gjithë botën, synon të lehtësojë ruajtjen e kësaj forme muzikore jashtëzakonisht interesante dhe unike për traditën shumë-vokale që posedon, duke u përqendruar në veçanti në përhapjen e saj dhe transmetim në gjeneratat e reja për ta mbajtur gjallë. Prandaj, nevoja për t’u edukuar për njohjen dhe vlerësimin e këtij zhanri muzikor edhe sepse përmes edukimit fitojmë mjetet dhe aftësitë për të hyrë në këtë trashëgimi të pasur që na dallon, por që për fat të keq po humbet si gjeneratat e reja sot – të bombarduar nga muzika tregtare – ata e ndiejnë atë shumë të largët dhe larg interesave të tyre.
Kur flasim për muzikë vokale tradicionale shqiptare dhe kontekstin e saj, duhet të specifikohet se ndërsa në veri dhe në qendër të vendit, kjo gjuhë e veçantë e tingujve gjendet kryesisht me një zë dhe quhet “homofonik”, në pjesën jugore shfaqet përgjithësisht me disa zëra dhe quhet “polifonik”.
Ndërsa termi “iso” i referohet humorit që shoqëron këndimin polifonik dhe origjina e tij kthehet në kohë të largëta dhe harrese. Humba, e cila duket si një rezonancë e zbukuruar bukur, kryhet në dy mënyra: e para është e vazhdueshme dhe këndohet në rrokjen ‘E’ duke përdorur frymëmarrjen e rregulluar në faza; humbi i dytë ndonjëherë këndohet si një ton ritmik dhe harmonik i realizuar së bashku me tekstet e këngës. Këndohet nga gra dhe burra, por kryesisht performanca është mashkull dhe tradicionalisht shoqëron një gamë të gjerë të ngjarjeve të rëndësishme shoqërore, siç janë dasma, funerale, festivale të korrjes, festime fetare dhe festivale të ndryshme popullore.
Laboratori Iso-polifonik
Ajo merr emrin e tij nga termi i shtrirjes gjeografike me të cilën quhet pjesa jug-perëndimore e Shqipërisë dhe përfshin rajonet Vlora, Tepelena, Gjirokastra, Saranda dhe rrethi Mallakastra në Fier. Nga vetë njerëzit e Labërisë, këndimi polifonik konsiderohet misterioz dhe instinktiv, dhe në përgjithësi, si një fenomen që mbart brenda vetes pasqyrimet e natyrës, zërat e natës, zërat e tokës dhe detit të Labërisë.
Shqiptarët e Labërisë jetuan dhe jetojnë në një tokë me male të thepisura dhe shkëmbore, në kufi me detin Jon në perëndim, dhe në përgjithësi ky rajon ka një klimë malore me verë të ftohtë dhe dimra të ashpër, por këtu dhe atje edhe Mesdheu me verë e nxehtë dhe e thatë dhe dimër i lagësht dhe i butë. Ndikimi i këtyre kushteve natyrore padyshim që nuk mund të mos reflektohet veçanërisht në Laboratorin e këndimit polifonik, në mënyrat e ndryshme përfaqësuese të kësaj muzike të artikuluar në rajon.
Iso-polifonia Toskë
E gjejmë gjeografikisht duke filluar nga ana e djathtë e lumit Vjosë dhe duke vazhduar deri në lumin Shkumbin, si dhe në atë Lab, gjithashtu Toskërishtja këndohet si nga burrat ashtu edhe nga gratë. Muzika iso-polifonike e rajoneve Përmet, Leskovik, Kolonja, Korçë, Devoll, Mokra, Opar, Skrapar, Shpati, Myzeqe, Librazhd, Gramsh, Berat paraqet pak a shumë si një temë me variacione të tipit ‘Toskë ’.
Rrënjët antike të Iso-polifonisë
Materiali i shëndoshë i kësaj muzike në përgjithësi lindi dhe u zhvillua me kalimin e kohës, në një tokë të ushqyer me shekuj nga një traditë e fortë lokale, duke përfituar kështu tipare origjinale të shquara dhe, njëkohësisht, duke pasqyruar aspektet e ndryshme të historisë dhe jetës së shqiptarët. E gjithë kjo luan një rol të rëndësishëm jo vetëm artistiko-estetik, por edhe arsimor, rol i ndikuar qartë nga mënyra interpretuese, kolektive apo individuale.
Shqipëria, kjo tokë malore dhe e zellshme, ka qenë një zonë tipike ndër shekuj, ku reliket historike, arkeologjike dhe kulturore mbaheshin me krenari nga banorët e saj, duke i mbajtur tiparet arkaike të një organizate shoqërore, si një fije të përbashkët me antikitetin, kulturore, shpirtërore dhe materiale për fat të mirë ende të paprekura. Përballë historisë së një jetese të gjallë antagoniste që njëkohësisht përpiqet të afirmojë dhe shpërndajë për të rikonfirmuar një seri të vazhdueshme të mbylljes-hapjes, e cila jo domosdoshmërisht ka një vlerë negative, arti i këndimit polifonik ka qenë një mjet i fuqishëm i komunikimi dhe ekzekutuesi i tij një komunikues i shkëlqyeshëm i emocioneve dhe i ndjenjave, që del nga rrëmujat më të thella të nënndërgjegjeshëm të këtij populli.
